سلام نو _ سرویس گردشگری: قلعه رستم یکی از معروف ترین آثار تاریخی برجای مانده از دوران اسلامی در استان زیبای سیستان و بلوچستان در شهرستان هامون است. مردم سیستان به این قلعه تاریخی که حدود ۵۰۰ سال قدمت دارد، جنبه افسانه ای داده و آنرا به نام پهلوان نامدار ایران زمین رستم، نامگذاری کرده اند.
اوج دوران شکوه و رونق این قلعه در زمان سلسله صفویه و زمان حاکمیت ملوک کیانی سیستان در منطقه بوده است. برج های نگهبانی، خندق اطراف قلعه، یخدان قلعه، برخی تاسیسات مسکونی داخل بنا و بخش شاه نشین آن از عناصر معماری این بنای تاریخی هستند. قلعه رستم در ۱۳۹۳ به شماره ۳۱۱۱۰ در فهرست آثار ملی ثبت شده است.
آشنایی با قلعه رستم
استان سیستان و بلوچستان یکی از بکرترین مناطق کشور است که طبیعت حیرت انگیزش زبانزد خاص و عام است. علاوه بر طبیعت زیبا، آثار تاریخی این منطقه نیز شهرت جهانی دارند. از شهر سوخته و تپه های باستانی مربوط به دوران پیش از اسلام گرفته تا آثار دوره اسلامی در نقاط مختلف استان پراکنده است.
یکی از این آثار، قلعه رستم سیستان است. بنای تاریخی قلعه رستم در منطقه حوضدار و کندرک بنا شده و به دوران سلجوقیان تا صفویان نسبت داده می شود. این قلعه بزرگترین قلعه دوران صفوی و مربوط به خوانین سیستانی در زمان صفویان بوده است که با عناوین رئیس رستم (شاه رستم رئیسی) و رئیس بهمن و... در منطقه حوضدار حکومت میکردند.
این منطقه و عظمت آن جنبه افسانه ای داشته و انتساب آن به نام آورترین شخصیت سیستان یعنی رستم در شاهنامه است.
قلعه رستم زابل مربوط به خان‌های سیستانی در زمان صفویه است؛ کسانی که با نام‌های رئیس رستم، رئیس بهمن و... در منطقه حوضدار حکومت میکردند. این قلعه بزرگترین و با عظمت‌ترین قلعه دوران اسلامی سیستان به حساب می‌آید.
عظمت منطقه حوضدار به این قلعه جنبه افسانه‌ای تاریخی داده و به نام بزرگترین و نام‌آورترین شخصیت سیستان، رستم نامگذاری شده است. مجموعه‌ای حدود ۱۵ تپه مربوط به پیش از تاریخ نیز در این منطقه وجود دارند. باستان‌شناسان تعدادی سکه نقره مربوط به پوراندخت پادشاه ساسانی در این منطقه کشف کرده‌اند.
قلعه رستم زابل به‌علت دوری از جاده اصلی، کمتر مورد توجه مردم منطقه و مسافران و گردشگران قرار می‌گیرد. با وجود عواملی نظیر شرایط جوی، تغییر مسیر رودخانه هیرمند و نبود منابع انسانی و مالی، این بنای تاریخی رو به تخریب می‌رود و حفاری‌های غیرمجاز در آن باعث تسریع تخریب شده است.
عناصر اصلی معماری قلعه، عبارت است از سردر ورودی در جبهه شرقی، برج‌های نگهبانی و تدافعی حصار قلعه، خندق، یخدان و از همه مهم‌تر قسمت شاه‌نشین آن. همچنین سایر تاسیسات مسکونی داخلی از دیگر عناصر تشکیل‌دهنده قلعه رستم هستند که تا حدودی تخریب شده‌اند.
هیبت و صلابت دروازه ورودی و ۱۵ برج تدافعی اطراف قلعه باشکوه تمام در برابر ناملایمات طبیعت همچنان می‌درخشد. تیرکش‌های داخل دیوار و برج‌ها و کنگره‌های حصار، وضعیت دفاعی قلعه را به‌خوبی نمایان می‌سازد.
- شاه‌نشین: عناصر اصلی شاه‌نشین شامل حیاط مرکزی، ایوان‌های شمالی و جنوبی، مجموعه‌ای از اطاق‌های مختلف در اطراف حیاط مرکزی و ساختمان حاکم‌نشین می‌شود که متصل به مجموعه فوق و ساختمان امنیتی است. در بعضی از اطاق‌ها با قرار دادن خشت‌ها در کنار یکدیگر پنجره‌های زیبای مشبک مانندی را به‌وجود آورده‌اند که یکی از ویژگی‌های معماری منطقه است.
- حصار: حصار یا باروی قلعه با استفاده از وضعیت طبیعی قلعه از شرق به غرب، با نقشه چندضلعی نامنظم ساخته شده است. با توجه به پلان موجود، قلعه بر اساس نقشه از پیش تعیین شده احداث شده است؛ به‌طوری که ضلع شمالی قلعه بادشکن بسیار مناسبی در مقابل شدت بادهای ۱۲۰ روزه سیستان است.
- یخدان: در بخش شرقی قلعه و روبه‌روی شاه‌نشین قرار دارد که شامل یک فضای مدور نسبتا وسیعی به ارتفاع پنج متر از سطح زمین می‌شود.
- اصطبل: با فاصله کمی از ارگ شاه‌نشین واقع شده است. در پشت آن، ساختمان طویلی قرار دارد که در بدنه اضلاعش آخورهایی به ردیف دیده می‌شود.
- خندق: در حال حاضر خندقی به عرض ۷/۵ متر (با تغییر اندازه در برخی قسمت‌ها) قلعه را در برگرفته است. به‌دلیل انباشته شدن خاک، عمق خندق چندان زیاد نیست.
بازدید از قلعه رستم در زابل
با تکرار این مسئله که سازمان میراث فرهنگی توجه و دقت لازم را در نگهداری این گنجینه ملی تا به لحظه به کار نبسته است، می توان حدس زد که بازدید از آن کاملا رایگان است.
تماشای کل فضای قلعه بیش از حداکثر ۲ ساعت زمان نمی طلبد. مستر بلیط به شدت توصیه می کند که اگر به این منطقه دوست داشتنی سفر کردید، با توجه به اینکه قلعه از جاده اصلی کمی فاصله دارد سر زدن به آن را از یاد نبرید.
حالا که می توانید بدون پرداخت هیچ هزینه ای قدم بر دل تاریخ گذاشته و بیش از ۵۰۰ سال به عقب بروید، نباید به فرصت طلایی پیش روی تان نه بگویید. فقط توجه کنید که برنامه مسافرت تان همزمان با وزش باد های موسمی، یعنی از ۱۵ خرداد تا ۱۵ مهر نباشد. در بقیه اوقات شرایط مطلوب محسوب می شود.
آثار باقی ماند از معماری قلعه رستم دقت در سفال سطحی و احداث قلعه به اوسط قرن اسلامی تا صفویه میتوان نسبت داد.
در حال حاضر عوامل جوی قلعه خراب کرده است تنها چهار برج و دروازه ورودی قابل دیدن هستند.
اسکلت بدنه بنا با پرجاست و ۵۰۰ سال قبل متروکه شده است. نمای خشت در بیابان منظره زیبای است که چشم هرکس را به خود جذب می کند.
تغییر مسیر رودخانه هیرمند نیز سبب خرابی است و در قلعه هنوز نیز کاوش صورت نگرفته است اما تکه سفال لعابدار بدون لعاب حکایت از تاریخ دارد.
نظر شما