قاین مسجدی با دو قبله

به گزارش سلام نو به نقل از تریپ یار، مسجد جامع قاین (ذوالقبلتین) اولین اثر تاریخی به ثبت رسیده در خراسان جنوبی است که با گذشت بیش از یک هزار و ۱۰۰ سال همچنان به عنوان بلندترین عمارت قاین و یک شاهکار اصیل ایرانی اسلامی محسوب می شود. این مسجد دو محراب دارد که یکی بسوی کعبه و دیگری بسوی بیت المقدس است.

بااستناد کتیبه موجود در ایوان مسجد جامع، این بنا در سال ۷۹۶ هـ. ق به دستور امیر جمشید قارنی ساخته شده است. بنابراین مسجد جامع قائن از آثار ساخته شده در اواخر دوره ایلخانی و اوایل دوره تیـموری است.
این اثر دارای اجزایی از قبیل صحن، ایوان، شبستان‌ها، حجره‌ها، در ورودی، پایاب و ساعت آفتابی است. ایوان مسجد شاخص‌ترین عنصر معماری آن است. عمده تزیینات به کار رفته در بنا شامل آجرکاری‌های پیشانی ایوان، نقاشی‌های سطوح داخلی ایوان و تزیینات بکار رفته در محراب‌های دوگانه آن می‌باشد.
در میان صحن مسجد جهت تعیین ظهر شرعی قاین ساعت آفتابی توسط استاد توحیدی ساخته شده است.
این اثر در تاریخ ۲۹ آذر ۱۳۱۶ با شمارهٔ ثبت ۲۹۵ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.

این مسجد بنایی است بسیار قدیمی و درنهایت شکوه و جلال که علاوه بر جنبه معنوی دارای ظاهری دلچسب و فرح انگیز است. امروز با گذشت ۱۱۰۰سال همچنان این بنا بلندترین عمارت قائن می باشد.
درمورد بنای اولیه آن اختلاف نظر وجود دارد .استقرار یکی از پایه های مسجد بر روی آتشکده ساسانیان گویای تاریخ کهن آن است. اغلب مورخان وجهانگردان در بیان و معرفی شهر قائن به مسجدجامع صراحتا اشاراتی داشته اند.
ناصر خسرو قبادیانی در اواسط قرن پنجم هجری از این شهر دیدن کرده و آنرا چنین توصیف کرده است: ((قائن شهری بزرگ و حصین است گرد شهر خندقی دارد و مسجد آدینه به شهر اندر است و آنجا که مقصوره است تاقی عظیم و بزرگ چنانکه در خراسان از آن بزرگتر ندیدیم و آن تاق نه در خور مسجداست و عمارت همه شهر به گنبد است .))

در یکی از کتیبه های ایوان بسال ۷۹۶ هجری قمری نوشته شده :این بنا به فرمان جمشید قارن از خاندان معروف قارن که در دوره امیر تیمور جهانگشا حاکم قائن و مدتی حاکم ساری و دامغان بود تعمیر ومرمت شد.
سنگ لوحی در سمت راست ورودی ایوان مسجد به ابعاد ۱۲۰×۵۰ سانتی متر و با خط بسیار زیبای رقاع که شاه سلیمان صفوی امر به بازسازی مسجد داد بتاریخ ۱۰۸۰ هجری قمری کرده است.

مسجد جامع قاین ۲ هزار و ۴۷۰ متر مربع وسعت داشته که یکهزار و ۵۰ متر مربع آن زیربنای ایوان، شبستان‌ها و حجره‌ها و یکهزار و ۲۰۰ متر مربع عرصه داخلی می باشد.
حیاط مسجد محوطه ای به در ازای ۳۳ و پهنای ۲۸ متر است. در اطراف حیاط حجره‌هایی به عمق ۲ متر قرار دارد. از شاهکارهای معماری مسجد ایوان آن است که به طرز با شکوهی به زیبایی مسجد گوهرشاد با ارتفاع ۱۸ متر، عرض ۱۱متر و طول۲۲ متر ساخته شده است.

در گذشته دو مناره در دو سمت ایوان به ارتفاع پنج متر داشته که باعث زیبایی بیشتر مسجد می شد و تا قبل از ویرانی صدای موذن از آن بلند بود. سقف ایوان چهار تاق و سه گنبد دارد که به طرز زیبایی رنگ آمیزی و تزیین شده و معرق کاری‌هایش بسیار ظریف و زیباست. نقاشی های ایوان به شیوه اصفهانی بوده و در دوره صفویان انجام شده و در زمان‌های بعد روی آنها را رنگ زده اند.
دو شبستان در دو سمت ایوان علاوه بر این که در فصل زمستان استفاده خوبی دارند برای جلوگیری از رانش دیوارهای اطراف ایوان تاثیر بسزایی دارند.

این مسجد از دو قبله متفاوت بر خوردار است که یکی به سمت بیت المقدس و دیگری به سمت کعبه ساخته شده است.گرچه این مسجد جزو قدیمی‌ترین مساجد ایرانی می باشد ولی محراب‌های آن ربطی به تغییر قبله از مسجد الاقصی به مکه ندارد احتمالا یا ناشی از اختلاف اهل سنت و تشیع در محاسبات قبله یابی بوده یا محراب انتهایی ایوان یک نیایشگاه باشد.

منبر چوبی بزرگ و نفیس مسجد مربوط به سال ۱۰۸۲هجری است که از چوب چنا ر توسط استاد محمد واعظی کاخکی به طرز ماهرانه ای ساخته شده است. کتیبه آن با خط مسخ بر روی آن منبت کاری است "عمل استاد محمد مقیم بن استادمحمد ولی بن استاد حسن علی کاخکی فی شهور سنه اثنان وثمانون بعدالالف"

در میان صحن مسجد پایابی مسقف جهت دسترسی به آب قنات جعفر آباد و به دستور صفشکن خان همزمان با حکومت شاه سلیمان صفوی احداث شد.

در سال ۱۳۵۴ در کاوش‌های شبستان شمالی وجود سه پایه ستون سنگی با درازا و پهنای یک متر در یک متر با سنگ لاشه و ملات ساروج کشف شده که پایه های کنونی شبستان بر روی آنها بنا شده است. به منظور وسعت دادن شبستان پایه های کنونی را حدود پنجاه سانتی متر عقب نشانده اند و وجود یک ستون چهارقلو در شبستان مورد نظر که مشابه ستونهای مسجد جامع اصفهان از دوره سلجوقی است نشان می دهد که در این محل بنایی از دوره سلجوقی وجود داشته که در اثر زلزله صدمه دیده و در دوره تیموری تجدید بنا گردیده است. گمانه زنی در این محل و کشف سه تنور پخت نان مشخص کرد که این قسمت مسکونی بوده است. سفالهایی از دوره سلجوقی در این مکان به دست آمده که به سفالهای رباط شریف شباهت دارد.
در خاکبرداری حیاط به عمق هشت سانتی متر قطعاتی از آجرهای سلجوقی که مربوط به نمای مسجد بوده و در یک زلزله شدید خراب شده و فرو ریخته کشف شده است. از نمونه های مختصر کشف شده چنین برمی آید که نما شامل کتیبه ها، آجرکاری های بسیار زیبا و پرکار با نقشهای گل و گیاه و فتیله های آجری با نقشهای گره بوده است.

بسیاری معتقدند از قلعه کوه تا دژ مرکزی شهر و مسجد جامع یک تونل زیر زمینی وجود داشته و مورد استفاده بوده است. احتمال دارد این معبر با مسیر کاریز جعفرآباد یکی باشد که در نزدیکی قلعه کوه معبرش مجزا می گردد.

در میان صحن مسجد جهت تعیین ظهر شرعی قاین ساعت آفتابی توسط استاد توحیدی ساخته شده دو درب مسجد یکی به سوی بازار قدیمی در شرق با دری بزرگ و دیگری به سوی شمال (محل بازار فعلی) باز می‌شود.