پنجشنبه گذشته کانال مالی ویژه ایران و اروپا به صورت رسمی و با مشارکت فرانسه، آلمان و انگلیس گشوده شد تا پس از ماه‌ها مذاکره و تلاش مقدمات تحقق حمایت عملیاتی اروپا از برجام مهیا شود.
«ساز و کار حمایت از روابط تجاری» که پیش‌تر با نام SPV مطرح شده بود، در واقع یک کانال مالی است که امکان تجارت ایران و اروپا را در عین تحریم‌های آمریکا فراهم می‌آورد.
INSTEX که این روزها در رسانه‌های ایرانی به نام "ساحات" مشهور شده ساختاری است که توسط آلمان‌ها مدیریت می‌شود و در چند مرحله قرار است تبادلات مالی ایران و اروپا را در عموم حوزه‌ها پوشش دهد، اما این کانال ویژه بایدها، نبایدها و نکته‌هایی دارد.
1- ساحات چگونه کار می‌کند؟
این کانال ویژه در واقع یک مکانیزم تسویه حساب مالی است که از تکرار اتفاقاتی مثل بابک زنجانی جلوگیری می‌کند. از طریق این مکانیزم تعهدات شرکت‌های دریافت‌کننده نفت و کالا از ایران در یک حساب نگهداری می‌شود و ایران می‌تواند از این حساب و بدون نیاز به جابه‌جایی مستقیم پول برای خرید کالا و خدمات از سایر شرکت‌های اروپایی استفاده کند.
2- آیا ساحات فقط به منظور تبادل نفت و غذا است؟
به ظاهر که اینطور نیست. به گفته حمید بعیدی نژاد، سفیر ایران در انگلستان، این سامانه در گام اول غذا، داروها عمومی و خاص و طیف‌های دیگری از کالاهای اساسی را سامان می‌دهد.
محمد جواد ظریف، وزیر امور خارجه نیز در توضیح این کانال ویژه گفت: ساز و کار جدید مالی اروپا (INSTEX) یک گام سیاسی است و محدود به این تعداد از کشور‌ها و این اقلام نیست و در ادامه سایر حوزه ها را پوشش خواهد داد.
وی با بیان این که ساحات در مقطع کنونی یک آزمایش برای اروپایی‌ها است گفت: در صورت پذیرش توصیه‌های FATF امکان تبادلات خارجی و بانکی ایران فراهم‌تر است.
3- چقدر باید به ساحات امیدوار بود؟
این روزها اظهارات ضد و نقیض درباره کانال مالی ویژه بین ایران و اروپا زیاد است، طیفی برقراری این کانال را گشایش بزرگ اقتصاد ایران می‌دانند و طیفی دیگر پذیرش آن را بی اثر می‌پندارند.
به نظر می‌رسد ساحات می‌تواند به سرنوشت برجام دچار شود و با بزرگ نمایی و کوچک نمایی وضعیتی پیش بیاید که نتوان از ظرفیت کامل آن بهره برد.
مهدی پازوکی، استاد دانشگاه و اقتصاددان روز گذشته در گفت‌وگو با سلام نو با اشاره به کارکرد ساحات گفت: کارکرد این کانال مالی این است که بخشی از روابط اقتصادی ایران و اروپا را به خصوص در حوزه خرید نفت سامان دهد ولی باید بدانیم بسته شدن فضای اقتصاد ایران به هر شکلی به ضرر کشور است. فرض کنید در این شرایط ما سالی ده میلیارد یورو با اروپا معادلات تجاری داریم، هر چقدر هم که این عدد کم باشد آیا از دست دادن آن منطقی است؟
4- ساحات؛ کوچک، محدود اما موثر
واقعیت این است که کانال مالی ویژه ایران و اروپا یا همان ساحات یک آب راهه اقتصادی کوچک است که از تولید یا به عبارتی بازتولید بابک زنجانی‌ها جلوگیری می‌کند ولی توان ایجاد تحول در اقتصاد ایران را ندارد و در بهترین حالت شوک‌های اقتصادی را کاهش می‌دهد.
در واقع ساحات بسیار ضعیف‌‌تر از آن است که چالشی در برابر قدرت اقتصادی آمریکا و تحریم‌های این کشور باشد ولی با همه‌ی این‌ها مزایای خاص خود را برای اقتصاد ایران دارد. از سوی دیگر به نظر می‌رسد اگر ساحات بخواهد فراتر از حد مشخصی عمل کند و تحریم‌های آمریکا را به شکل گسترده دور بزند با واکنش شدید این کشور رو به رو می‌شود.
5- ساحات چقدر گسترش می‌یابد؟
با وجود این که ساحات در مقیاس جهانی و در برابر تحریم‌ها کوچک است، اما امکان گسترش دارد. بر مبنای اعلام مقامات اروپایی این سامانه در ابتدا تنها سه کشور سهامدار یعنی فرانسه، آلمان و انگلستان را در برخواهد گرفت.
سپس در مرحله دوم سایر کشورهای اروپایی نیز به این مکانیزم خواهند پیوست. در مرحله پایانی نیز امکان تداوم تجارت با ایران از طریق این مکانیزم برای تمامی کشورهای دنیا فراهم خواهد شد.
دور از ذهن نیست که طرف ایرانی در این مبادلات مالی بانک مرکزی جمهوری اسلامی ایران باشد، موضوعی که به نظر می‌رسد در مذاکرات پیشین مورد توافق طرفین بوده است. با وجود این شنیده می‌شود در صورتی که طرف اروپایی مشکلی با نمایندگی بانک مرکزی به‌عنوان طرف ایرانی داشته باشد، ایرانی‌ها آماده ایجاد و معرفی یک شرکت زیر‌مجموعه سیاست‌گذار پولی را به‌عنوان مجری سمت ایرانی این ساز و کار مالی دارند.
