سلام نو _ سرویس گردشگری: شب یلدا را با نام‌هایی همچون شب چله، خورشید شکست‌ناپذیر، میلاد مهر نیز می‌شناسند که به آخرین شب پاییز و طولانی‌ترین شب سال گفته می‌شود.
برگزاری مراسم شب یلدا بین ایرانی‌ها قدمتی بالغ بر هفت هزار سال دارد؛ در واقع، نیاکان ما دریافته بودند که اولین شب زمستان، بلندترین شب سال است.
یلدا یعنی چه
یلدا واژه‌ای سریانی به معنای زایش و تولد است. سریانی زبانی بود که در میان مسیحیان رواج داشت.
این معنا، از بررسی و تحقیق در واژه‌نامه‌ها و کتاب‌های تاریخی به دست آمده است.
ابوریحان بیرونی، دانشمند همه فن حریف و تقویم‌شناس، از شب یلدا با نام میلاد اکبر یاد می‌کند و منظور از این نام را میلاد خورشید دانسته است.
کتاب آثار الباقیه نوشته اوست. کتاب به عربی نوشته شده و در حال حاضر، چند ترجمه فارسی از آن منتشر می‌شود.
ابوریحان در این کتاب گاه‌شماری و تقویم اقوام مختلف را بررسی کرده است. اگر علاقمند باشید می‌توانید مراسمات و جشن‌های اقوام باستان را در این کتاب مطالعه کنید.
دقیقا مشخص نیست که واژه یلدا چه زمان و چطور وارد زبان فارسی شده است.
از تاریخ این‌طور برمی‌آید که مسیحیان اولیه که در روم زندگی سختی داشتند و عده‌ای از آنان به ایران مهاجرت می‌کنند. به علت نزدیکی فرهنگی، این واژه سریانی به فارسی راه پیدا می‌کند.
شب چله در حقیقت همان شب یلدا است. چون از فردای این شب، چله بزرگ زمستان آغاز می‌شود به آن شب چله می‌گویند.
ایرانیان در زمان‌های قدیم، یک نوع تقویم کلی نگر هم داشتند. این تقویم بیشتر در کارهای کشاورزی و دامپروری کاربرد داشت. آن‌ها دو موقع از سال را به نام چله می‌شناختند.
چله تابستان که از تیر شروع میشد و چله زمستان که از دی‌ماه. چله‌ها هر کدام به دو دوره تقسیم می‌شدند؛ چله بزرگ و چله کوچک. چهل روز ابتدایی را چله بزرگ و بیست روزِ بعد را چله کوچک می‌نامیدند.
چله بزرگ زمستان که درست بعد از شب یلدا آغاز می‌شود؛ شروع زمستان است و شدت سرما در آن بیشتر است. چله بزرگ تا دهم بهمن طول می‌کشد.
پس از آن، چله کوچک شروع و تا اول اسفند ادامه دارد. شدت سرما در چله کوچک کمتر است و آسیب کمتری هم می‌رساند.
چهار روز پایان چله بزرگ، و چهار روز آغاز چله کوچک را، چهار چهار می‌گویند که نهایت شدت سرما در این مدت اتفاق می‌افتد.
چند حقیقت جالب از شب یلدا
شب یلدا که زمین آماده تاج گذاری زمستان می شود، شبی است که از مدت ها پیش هیاهویی در کوچه و بازار به راه می اندازد و مردم برای تدارک این جشن باستانی آماده می شوند.
پاس جشن یلدا، بساط شادی در خانه ها برپا می شود و از دل یلدا می توان شاهد تمام خوشی ها بود.
رهسپار کردن پاییز، پس از گذراندن طولانی ترین شب سال، جشن یلدا را به نمادی از امید به روشنایی و گذشتن از سیاهی بدل می کند و نیاکان ما این آیین زیبا را برای ما به یادگار گذاشته اند تا بهانه ایی باشد برای درکنار هم جمع شدن و قدر یکدیگر و قدر لحظه ها را دانستن.
سیر تاریخی شب یلدا
شب یلدا را با نام‌هایی همچون شب چله، خورشید شکست‌ناپذیر، میلاد مهر و... نیز می‌شناسند که به آخرین شب پاییز و طولانی‌ترین شب سال گفته می‌شود.
برگزاری مراسم شب یلدا بین ایرانی‌ها قدمتی بالغ بر هفت هزار سال دارد؛ در واقع، نیاکان ما دریافته بودند که اولین شب زمستان، بلندترین شب سال است.
با اینکه در هیچ دوره‌ای از تاریخ ایران، حکومت‌ها لزومی بر برگزاری این شب نمی‌دیدند؛ ایرانیان از دیرباز یلدا را پاس داشته‌اند.
مردم دوران کهن به دام‌داری و کشاورزی اشتغال داشتند و زندگی خود را بر اساس طبیعت تنظیم می‌کردند؛ به‌طوری که تغییر فصل و کوتاهی یا بلندی شب و روز تاثیری بسزایی بر زندگی آن‌ها داشت.
از همین رو، اهمیت ویژه‌ای برای نور، گرما و بلندی روزها قائل بودند و آن را نیک و پسندیده می‌دانستند؛ اما زمستان، سرما و شب‌های بلند آن خیلی خوشایند آن‌ها نبود.
در آیین مهر، آخرین شب پاییز به‌عنوان شب تولد خورشید به شمار می‌رود؛ زمانی که ایزدمهر درست در سیاهی شبی بلند و سرد، از غاری در کوه‌های البرز پدیدار می‌شود و خورشید نورافزا را به ارمغان می‌آورد. شب چله در واقع شب تولد و ظهور خورشید محسوب می‌شود.
در کتاب «از اسطوره تا تاریخ» به نقل از دکتر مهرداد بهار آمده است:
شب یلدا، تولد مهر یا میترا نیست؛ بلکه تولد خورشید است. مهر با خورشید تفاوت‌هایی دارد.
طبق تقویم مردم ایران باستان نیز چله مصادف با شب تولد خورشید است و با وجودی که خورشید و مهر ارتباط تنگاتنگی با هم دارند، یکی نیستند.
پس از آنکه ایرانیان به آیین زرتشت گرویدند، آداب آیین مهر به بخشی از آیین زرتشت تبدیل شد.
طبق آنچه در کتاب آثار الباقیه آمده است، زرتشتیان روز اول دی را «خورروز» یا همان روز خورشید می‌دانستند و به جشنی که در این روز برگزار میشد، «نودروز» می‌گفتند؛ زیرا بازه زمانی شب یلدا تا عید نوروز ۹۰ روز بود.
طبق مطالب کتاب قانون مسعودی، اولین روز از دی ماه، «خره‌روز» یا «خرم‌روز» نام داشت و منتسب به اهورامزدا بود.
زمانی که در عصر ساسانیان، دین زرتشت دین رسمی کشور معرفی شد، اهمیت آیین مهر در نهادهای حکومتی و در زندگی مردم همچنان بارز بود؛ امری که در نقوش به‌جامانده از این عصر به روشنی نمایان است.
بر اساس سنتی دیرینه در آیین مهر، شاهان ایرانی با فرارسیدن روز اول دی تاج و تخت شاهی را رها می‌کردند، با پوشیدن جامه‌ای سپید راهی صحرا می‌شدند و بر فرشی سپید می‌نشستند.
نگهبان‌های کاخ و خدمتکاران در این روز آزاد بودند و مثل دیگران زندگی می‌کردند. به این ترتیب همه از پادشاه تا مردم عادی، مقامی یکسان داشتند و هیچ‌کس حق دستوردادن به دیگران را نداشت.
علاوه بر این، در چنین روزی ریختن خون حتی گوسفند و مرغ و همین طور جنگیدن ممنوع بود. نیروهای دشمن ایران نیز که به این موضوع واقف بودند، به‌صورت موقت دست از جنگ و کشتار برمی‌داشتند که گاهی اوقات به صلح طولانی می‌انجامید.
مردم ایران باستان به احترام «اهورامزدا» و «مهر» دور هم جمع می‌شدند و به خوردن، نوشیدن و شادمانی می‌پرداختند.
سفره‌ای به نام «میَزد» (به‌معنای میزبانی) در این شب پهن می‌کردند که در آن میوه‌های فصل و خشکبار و آجیل وجود داشت که در اصطلاح زرتشتیان، «لُرک» (Lork) گفته می‌شود.
وسایل نیایش نظیر بخوردان، آتشدان، عطردان نیز در این سفره قرار می‌گرفت.
پس از اشاعه آیین مهر در اروپا، مراسم شب یلدا یا شب چله به مناسبت روز زایش مهر و نور برگزار میشد و حتی پس از رواج مسیحیت، آداب‌ورسوم این آیین در زندگی مردم و بین رومیان همچنان باقی ماند. فرقه‌های مختلف مسیحیت تا سال ٣۵٠ میلادی به این نتیجه رسیدند که روز ششم ژانویه را روز میلاد مسیح (ع) معرفی کنند؛ اما با توجه به نفوذ آیین مهر، کلیسای روم مجبور شد تا روز تولد عیسی مسیح (ع) را در همان روز تولد میترا یا مهر قرار دهد تا با این کار جشن آیین مهر به فراموشی سپرده شود.
با افزایش قدرت کلیسای روم، به‌تدریج سایر فرقه‌های مسیحیت نیز همین روند را در پیش گرفتند؛ اما کلیسای ارمنی و ارتدوکس شرقی همچنان میلاد مسیح (ع) را روز ششم ژانویه می‌دانند.
پژوهشگران معتقدند که ٢١ یا ٢۵ دسامبر طبق اشاره‌های انجیل به فصل زراعت و اعتدال هوا و تاریخ اولیه مسیحیت اختصاص دارد و این روز به‌عنوان میلاد عیسی مسیح (ع) به شمار نمی‌رود.
اولین جشن‌های کریسمس، هدیه و میراثی از ایران کهن به دنیا هستند که تا به امروز زنده و پابرجا مانده‌اند.
کلمه نوئل ریشه‌ای رومی دارد که از «ناتال» به‌معنای تولد گرفته شده است.
علاوه بر این، کلاه بابانوئل به کلاه موبدان آیین مهر شباهت دارد؛ جالب‌تر اینکه، درخت کاج و ستاره روی آن در مراسم کریسمس نیز میراث آیین مهر به شمار می‌رود.
رومیان درختان همیشه سبز مانند کاج را نشانه قدرت و غلبه میترا بر زمستان و سرما می‌دانستند.
در حجاری‌های به‌جامانده از آیین مهر می‌توان شاهد درخت کاج یا سرو در کنار مهر و آناهیتا بود که در نقوش تزیینی ایرانی به‌شکل بته‌جقه رسم شده‌اند.
شب یلدا تنها یک دقیقه با دیگر شب‌ها تفاوت دارد
در واقع ما هر سال همین یک دقیقه تفاوت را جشن میگیریم. در این شب خورشید در بیشترین فاصله با مدار سماوی قرار دارد به همین دلیل است که این شب یک دقیقه دیرتر به پایان می‌رسد.
با آغاز فصل تابستان خورشید هر روز نسبت به دیروز از مرکز آسمان کمی به جنوب نزدیک‌تر می‌شود. به همین دلیل طلوع و غروب زودتر اتفاق افتاد. در نتیجه طول روز کوتاه‌تر شده و شب طولانی‌تر می‌شود.
در یکم دی خورشید در نزدیک‌ترین فاصله خود به جنوب قرار دارد یعنی ۲۳.۵ درجه شرقی. این موقعیت را در علم نجوم انقلاب زمستانی می‌گویند.
پس از رخ دادن انقلاب زمستانی مسیر جابه‌جایی‌های طلوع خورشید برعکس می‌شود. خورشید رفته رفته از جنوب دورتر شده و به شمال نزدیک‌تر می‌شود.
مردم از شب یلدا به بعد شاهد طولانی‌تر شدن روز و کوتاه‌تر شدن شب و تاریکی هستند.
تفاوت طول شب یلدا در شهرهای مختلف
طول هر شب به موقعیت جغرافیایی آن مکان بستگی دارد. جالب است بدانید شب یلدا در شهرهای مختلف متفاوت است.
در شمال غربی ایران شهر ماکو بلندترین شب یلدا به طول ۱۴.۵ ساعت دارد و کوتاه‌ترین شب یلدا مربوط به چابهار است که در جنوب شرقی کشور واقع شده و ۱۳.۵ ساعت است.
اما همه‌ی این زمان‌ها نسبت به شب قبل یک دقیقه بیشتر است.
شب یلدا از زمان غروب ۳۰ آذر شروع می‌شود و تا طلوع ۱ دی ادامه دارد. «محمد حسین بن خلف تبریزی» در کتاب «برهان قاطع» واژه یلدا را این‌گونه توضیح می‌دهد:
«یلدا شب اول زمستان و شب آخر پاییز است که اول جدَی و آخر قوس باشد و آن درازترین شب‌ها است.
در تمام سال و در آن شب یا نزدیک به آن شب، آفتاب به برج جدی تحویل می‌کند و گویند آن شب به غایت شوم و نامبارک است و بعضی گفته‌اند شب یلدا یازدهم جدی است»
ماندانا همسر کمبوجیه و مادر کوروش کبیر در این روز متولد شده است و هخامنشیان در چنین شبی جشن‌های بسیار بزرگ و مجللی برگزار می‌کرده‌اند.
خوب است بدانید شب یلدا از سال ۱۳۸۸ در فهرست میراث معنوی کشور ثبت شده است.
هدف از شب یلدا چیست
باور کهنی در میان ایرانیان وجود دارد که اهریمن‌های تاریکی در طولانی‌ترین شب سال بیشتر از قبل حضور داشته‌اند. به همین دلیل تمام شب را بیدار می‌ماندند و آتش روشن می‌کردند تا اهریمن‌ها را از خود دور کنند.
این دور هم جمع شدن‌ها تبدیل به آداب و آیین شد؛ هر سال مردم در آخرین شب پاییز دور هم جمع می‌شدند و با خوراکی‌های رنگارنگ، رقص و پایکوبی و قصه گویی شب را به صبح می‌رساندند و همین باور، دلیل آن است که چرا شب یلدا جشن میگیریم.
در دوران باستان نیز رسم بود که در طولانی‌ترین شب سال، آتشی برپا می‌کردند و دور آن می‌نشستند و شب را زندگی می‌کردند. آتش در آن زمان نمادی از سوزاندن غم و غصه‌های پاییزی بوده است.
این جشن زیبا هنوز هم پس از هزاران سال جایگاه خودش را دارد و با عنوان شب یلدا یا شب چله، برای گرامی داشتن برکت، تندرستی و فراوانی نعمت‌ها برگزار می‌شود.
از آغاز تابستان، هر روز خورشید از جای دیروزش کمی نزدیک‌تر به جنوب طلوع می‌کند. به همین ترتیب موقع غروب هم از جای قبلش، کمی نزدیک‌تر به جنوب غروب می‌کند.
این اتفاق، باعث می‌شود که خورشید هر روز از مرکز آسمان به سمت جنوب متمایل‌تر شود و طلوع و غروب زودتر اتفاق بیفتد.
نتیجه آن کوتاه شده طول روز و افزایش زمان تاریکی است. در روز یکم دی، خورشید در زمان طلوع به پایین‌ترین حد جنوبیش، یعنی ۲۳٫۵ درجه شرقی می‌رسد.
این موقعیت زمین را انقلاب زمستانی می‌نامند. از این روز به بعد، مسیر جابه‌جایی‌های طلوع خورشید، معکوس می‌شود.
یعنی نقاط طلوع و غروب از سمت جنوب دورتر می‌شوند و به شمال نزدیک‌تر. به همین ترتیب روزها بلندتر و شب‌ها کوتاه‌تر می‌شوند. این رویداد در یکم تیر از نو تکرار می‌شود.
خوراکی های شب یلدا نماد چیست
یلدا به عنوان یکی از جشن‌های قدیمی ایران باستان، بهونه اییه برای دورهم جمع شدن اعضای خانواده و فامیل و گل گفتن و گل شنیدن در طولانی ترین شب سال و زنده کردن خاطرات و گرفتن فال حافظ. قسمت خوشمزه ماجرا، برمیگرده به خوراکی های شب یلدا که هر کدوم فلسفه ای دارن و نماد ونشونه خاصی هستن.
- انار؛ از نمادهای اصیل شب یلدا
انار قرمز، یکی از اصلی ترین نمادهای شب یلداست که از قدیم الایام جزو سفره و میز شب یلدا بوده و هست. انار رو نماد برکت، شادی، زایش و نو شدن میدونن. به همین دلیل برای پر برکت شدن سفره یلدا و شاد شدن اعضای خانواده، انار رو سر سفره یلدایی میزارن. همچنین دونه های انار نماد باروری و نعمت هست.
علاوه بر این، زرتشتی ها انار رو یه میوه بهشتی و مقدس میدونستن و اعتقاد داشتن مصرف انار به ویژه در شب یلدا، انرژی بدن رو زیاد میکنه. احتمالاً شما هم شنیدین که انار، تصفیه کننده خون هست و به همین دلیل به عنوان نمادی برای نو شدن و زندگی دوباره شناخته میشه.
اینم بگم که انار سرشار از آنتی اکسیدانه و سیستم ایمنی بدن رو حسابی قوی میکنه و شما رو در برابر بیماری ها و ویروس هایی که در فصل زمستون زیاد میشه، محافظت میکنه.
- هندوانه؛ از مهم‌ترین خوراکی‌های شب یلدا
هندونه یکی دیگه از نمادهای شب یلداست و با اومدن هندونه سر سفره یلدا، میشه گفت میوه های تابستونی و زمستونی با هم آشتی میکنن. در مورد اینکه هندونه نماد چیه؛ روایت های مختلفی وجود داره.
بعضیا میگن هندونه نماد آبادانی و پیشرفت در زندگیه. بعضی های دیگه معتقدن خوردن هندونه در شب یلدا یعنی خداحافظی یا تابستون و سلام به فصل زیبای زمستون.
عده دیگه ای هم باورشون اینه که قرمزی هندوانه نماد دوستی و عشق باشه. قدیمی ها اعتقاد داشتن کسی که اول زمستون هندونه بخوره، تا سال بعد دچار بیماری نمیشه چرا که هندونه نماد خورشید و نماد گرمای تابستونه.
- آجیل شب یلدا نماد چیست؟
شب یلداست و آجیل یلدایی! آجیل یکی از خوشمزه ترین و مقوی ترین خوراکی های شب یلداست که از قدیم به صورت چهار مغز برای پذیرایی سر سفره یلدا گذاشته میشد.
آجیل به عنوان یکی از تنقلات یلدایی، نمادی برای مهربون تر شدن اعضای خانواده و فامیل با هم هست و کمک میکنه کدورت ها از بین بره.
چرا که اعضای فامیل وقتی شب یلدا دور هم جمع میشن، شروع میکنن به خوردن آجیل و تعریف کردن خاطرات قدیمی و گل گفتن و گل شنیدن و همین جاست که افراد دل هاشون به هم نزدیک تر میشه و غم و ناراحتی های قدیمی رو فراموش میکنن.
- فال حافظ از نمادهای ایرانی شب یلدا
و اما حضرت حافظ که جایگاه ویژه در بین فرهنگ مردم ایران داره و شب یلدا سر سفره یلدا حضورش احساس میشه. یکی دیگه از رسم های ایرانی برای برپایی شب یلدا، خوندن غزلیات حافظ و گرفتن فال حافظ هست. و معمولاً گرفتن فال حافظ با این بیت شعر شروع میشه.
ای حافظ شیرازی، تو محرم هر رازی
من طالب یک فالم، بر من نظر اندازی
سنت گرفتن فال حافظ بیشتر شبیه یک سرگرمی هست و نوید روزهای روشن آینده رو میده.
- کدو حلوایی؛ از نمادها و خوراکی‌های خاص شب یلدا
کدو حلوایی یکی دیگه از رسوم ایرانی ها برای شب یلداست، البته این رسم خیلی قدیمی هست و برخی از شهرها هنوز این رسم رو به جا میارن.
از اونجایی که کدو حلوایی یه میوه پاییزی هست، قدیمی ها معتقدن بودن خوردن این میوه در ابتدای زمستون، بدن رو در برابر بیماری ها ایمن میکنه و سیستم ایمنی بدن رو تقویت میکنه.
به همین دلیل در شهرهای مختلف ایران، خوراکی های مختلفی با کدو حلوایی برای شب یلدا درست میکردن.
از خوراک کدو حلوایی گرفته تا دسر کدو حلوایی و آش و سوپ کدو حلوایی. اصفهانی ها و شهرکردی ها، برای شام شب یلدا آش کدو حلوایی درست میکنن.
پلو و کدو حلوایی غذای مخصوص مازندرانی هاست و دسر کدو حلوایی تقریباً در همه شهرهای ایران پخته میشه و طعم بی نظیری داره.
کدو حلوایی نماد خورشیده، نمادی از زاده شدن نو شدن و به دلیل رنگ گرمی که داره، گرمابخش روزهای سرد زمستونیه.
نظر شما