آسیاب آبی اشکذر؛ جاذبه‌ای جالب در یزد

سلام نو _ سرویس گردشگری: اگر می ‌خواهید تنها آسیاب آبی جهان در دل کویر را ببینید باید کوله بار سفر را به مقصد استان یزد و کویر مرکزی ایران ببندید و از آسیاب آبی اشکذر در این استان دیدن کنید. ویژگی آسیاب آبی اشکذر، ساخت آن در دل کویر است که کل مجموعه در زیر زمین ساخته شده و آب مورد نیاز از قنات های زیرزمینی تامین می شده است.

مقرنس‌ کاری فضای داخلی، نقش ‌های هندسی اطراف دیواره ها، آجرکاری محوطه اصلی آسیاب و صحن آن، این آسیاب را منحصر به ‌فرد کرده است. این اثر در تاریخ ۱۱ مرداد ۱۳۷۷، با شماره ثبت ۲۰۸۶ به‌ عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.

آشنایی با آسیاب آبی اشکذر

آسیاب آبی اشکذر با قدمتی که به دوره صفویه بازمی‌گردد، با سرعت و فشار آب، جهت آرد کردن گندم و غلات دیگر مورد استفاده قرار می‌گرفت. در گذشته، سنگ‌های آسیاب با آب قنات همت‌آباد با قدرتی زیاد کار می‌کرد.

مقرنس‌کاری فضای داخلی، نقش‌های هندسی اطراف دیواره‌ها، آجرکاری محوطه اصلی آسیاب و صحن آن، این آسیاب را منحصربه‌فرد می‌کند. ویژگی خاص دیگر آسیاب اشکذر، ساخت آن در دل کویر است. کل مجموعه در زیر زمین ساخته شده است و آب مورد نیاز از قنات های زیرزمینی تامین می‌شود.

در گوشه و کنار ایران، آسیاب ‌های فراوانی از دوره‌ های مختلف تاریخی به جا مانده است که برخی از آنها به وسیله نیروی حیوانات کار می ‌کردند و برخی مانند آسیاب‌ های بادی نشتیفان در خراسان با نیروی باد به حرکت می ‌افتادند و برخی نیز با نیروی آب، اما این موضوع که در دل کویری خشک و بی ‌آب آسیابی ساخته شده باشد که نیروی محرکه آن آب باشد، امری شگفت ‌انگیز به شمار می ‌رود.

اگر می ‌خواهید تنها آسیاب آبی جهان در دل کویر را ببینید باید کوله بار سفر را ببندید و به استان یزد و کویر مرکزی ایران سفر کرده و از آسیاب آبی اشکذر دیدن کنید. این آسیاب در حاشیه غربی کویر یزد و در ضلع جنوب شرقی در ۲۰ کیلومتری شهر یزد در امتداد مسیر جاده اصلی رستاق که اشکذر را به بندر آباد و روستاهای مجاور متصل می ‌کند، واقع شده است.

وقتی به این منطقه رسیدید انتظار دیدن رود و آسیابی با پره ‌های بزرگ نداشته باشید. در حقیقت شما روی سطح زمین هیچ چیز نمی ‌بینید؛ چرا که کل مجموعه آسیاب در زیر زمین قرار گرفته و آب مورد نیاز این آسیاب آبی به وسیله قنات و آب جاری شده در آن تامین می ‌شده است.

این موضوع خود به تنهایی شگفتی دیدن این مجموعه را بیشتر می ‌کند. در حقیقت تنها چیزی که شما از ساختمان این آسیاب روی سطح زمین مشاهده می‌ کنید یک دروازه طاقدار آجری است که شما را به عمق زیرین کویر هدایت می ‌کند. مجموعه اصلی آسیاب در عمق هفت متری زمین احداث شده که برای رسیدن به آن باید از دالانی شیبدار عبور کنید.

آسیاب آبی اشکذر از بزرگترین آسیاب های ایران است که زمانی با آب قنات همّت آباد که در هشت کیلومتری اشکذر بود کار می ‎کرد. ورودی آسیاب دالانی شیب دار به طول ۵۶ متر است که به قسمت اصلی آسیاب که هشت ضلعی است می رسد. سقف این هشت ضلعی گنبدی است و مقرنس کاری های آن با نقوش هندسی از ابتکارهای معماری کهن ایرانی است.

آجر تنها مصالح ساختمانی این بنای دیدنی است. جالب ‌ترین نکته در مورد این بنا، اختلاف دمای داخل آسیاب با فضای داغ و گرم بیرون آن است. این آسیاب در زمان سید رکن‌ الدین قاضی، متوفی در ۷۳۲ هجری قمری ساخته شده، ولی از هویت و قدمت اولیه این آسیاب هیچ گونه اظهارنظر دقیق همراه با اسناد و مدارک مستدل موجود نیست.

ویژگی‌های جالب آسیاب آبی اشکذر

آسیاب آبی اشکذر دارای نقشه های متعددی است. آنچه از این نقشه ها مشخص می شود این گونه است که مردمان گذشته پس از ورود به آسیاب از یک راهروی بزرگ می گذشتند و به صحن اصلی می رسیدند و با توجه به این که تا فاصله چند کیلومتری اطراف آن آسیاب دیگری وجود نداشته گاهی مواقع یک یا دو روز باید در انتظار می نشستند.

وجود اتاق های متعدد در مجموعه نشانگر وجود چایخانه و محل استراحت مراجعین بوده و اسطبلی برای استراحت و تیمار چهار پایان در نظر گرفته شده است که به آن سورکمن می گفتند. آسیاب دارای درب چوبی محکم بوده که دارای کوبه مردانه است و نشانگر این است که فقط مردها به آسیاب مراجعه می کردند.

تمام متعلقات این آسیاب در زیرزمین و عمق هفت و به عبارتی چهارده متری قرار دارد. آن‌چه که در روی زمین دیده می‎شود درِ چوبی با طاقی آجری و نورگیرهای تعبیه شده در سقف است. از یک راه شیب‎دار به در چوبی با طاقی آجری می‌رسید، از در که وارد شدید این راه تبدیل به دالانی شیب‎دار می‎شود با طول 56 متر و عرض 10/4متر.

از این مسیر طولانی می‌توان به صحن آسیاب می‎رسید که هشت ضلعی است و چهار ضلع آن بزرگتر از چهار ضلع دیگر است. در اضلاع کوچک، اتاقی یک متری تعبیه شده که در اتاق ضلع جنوبی دستگاه آسیاب قرار دارد که از یک تنوره قیفی شکل (سروته) دو سنگ زیرین و رویین تشکیل شده است.

وقتی آب در این تنوره پر می‏شود از مجرای باریکی که در پایین تنوره قرارد دارد آب با شدت زیادی به پره‎ها برخورد کرده و باعث چرخش محور آسیا می‎شود و محور آسیا که به سنگ بالایی متصل است به حرکت در می‎آید و غلات را به آرامی آرد می‏کند. بالای هر ضلع صحنِ آسیاب گنبدی ساخته شده که سقف هشت ضلعی آسیاب را تشکیل می‎دهد.

در هر ضلع این سقف نورگیری است برای تهویه هوا و بودن نور کافی در زیر زمین تا آسیابان بتواند به راحتی به کارش برسد.

علاوه بر این دستگاه عریض و طویل که در عمق زمین قرار دارد و تمامش از آجر ساخته شده است، دستانی هنرمند و پرتوان بودند که با هنرمندی تمام در عمق هفت متری مقرنس‎هایی به وجود آوردند با اشکال هندسی که چشم هر بیننده‎ای را به خود جذب می‎کند، اشکالی زیبا و بدیع که دیدنش به چندین و چند بار هم می‎ارزد.

همین ویژگی‌های منحصر به فرد این آسیاب آبی است که هر ساله بازدیدکنندگان زیادی را به خود جذب می‌کند.