سلام نو _ سرویس گردشگری: اگر بگویند حدس بزنید بزرگترین تأمین‌کننده‌ی یخ ایران در قدیم، در کدام شهر قرار داشته، استان یزد و شهر میبد چندمین حدستان است؟ احتمالاً آخرین، یا از آخرین‌ها. چیزی که از یزد می‌شناسیم به گرما و نورِ آفتاب و کویرهای سوزان و کاستنِ گرما به‌وسیله‌ی بادگیرهای فراوان است؛ نه موضوعاتِ مربوط به یخ و سرما. و همین امر است که بازدید از یخچال خشتی میبد را، که بزرگترین یخچال خشتیِ تمام جهان به شمار می‌رفته، این‌قدر جذاب می‌کند.
یخچال خشتی عظیم‌تر در دنیا
باید دانست که همین یخ‌هایی که امروز به وفور، حتی برای سرد کردن قهوه و چای (آیس‌کافی، آیس‌تی) از آن استفاده می‌کنیم، زمانی جزو کالاهای اعیانی بوده؛ به حدی که بعضاً پیش می‌آمد که در عوض مزد کارگران به آنان یخ می‌دادند (کاری که امروز خنده‌آور است.) در کنار بسیاری از یخچال‌ها، خانه‌های اعیانی و عمارت‌های بزرگ وجود داشته و این خود، ثابت‌کننده‌ی حرفی است که پیش از این زدیم.
ژان شاردن، سیاح فرانسوی که در زمان صفویه به ایران آمد، در سفرنامه‌ی مفصل و بسیار مهم خود، خبر از وجود یخچال‌ها در ایران می‌دهد و این، یکی از قدیم‌ترین گزارش‌های مدوّن و مستندی است که ما را از محل‌هایی برای تولید یخ در ایران باخبر می‌کند.
یخچال خشتی میبد، از بهترین نمودهای وجود یخچال‌ها در زمان قدیم است. جایی که از شدتِ تابش گرما، زمین کاملاً تفتیده و داغ و روشن می‌شود، حوضچه‌ای وجود دارد که تأمی‌کننده‌ی مهمِ این کالای قیمتی در زمانه‌ای دور بوده است. این یخچال، از نوعِ یخچال‌های گنبددار است و از این حیث، از نظرِ ابعاد در نوع خود یگانه است.
در فصل زمستان، هر شب مقدار کمی از آب قنات‌ها و چاه‌های نزدیک را لایه به لایه به حوضچه‌ی بسیار بزرگ یخچال خشتی میبد هدایت می‌کردند تا وقتی که حوضچه پر می‌شد؛ و در فصل گرم تابستان، تمامی منافذ ورود نورِ آفتاب را می‌بستند و عملاً سردترین اتاق ایران را می‌ساختند و یخ آن را خردخرد به ثروتمندان می‌فروختند. چندان که گفتیم، معمولاً در کنار یخچال‌ها نیز عمارت‌هایی بزرگ وجود داشت و عمارت بزرگی که در نزدیکیِ این یخچال عظیم واقع است، کاروانسرای شاه‌عباسی میبد است که خود از زنده‌ترین و سالم‌مانده‌ترین کاروانسراهای شاه‌عباسیِ میهنمان است. هر روز ایرانگردان بسیاری از این جاذبه‌ی شگفت‌آور بازدید می‌کنند.
بخش‌های جالب یخچال
ساختمان یخچال دارای سه بخش اصلی است: دیوار سایه‌انداز، حوضچه تولید یخ و مخزن یخ. یخچال‌ها معمولا در کنار این سه بخش اصلی، بخش‌های فرعی دیگری نیز داشتند که متداول‌ترین آن‌ها، اتاق عرضه یخ بود. در این اتاق ترازوی بزرگی از سقف آویزان کرده بودند و یخ تولیدی را می‌فروختند.
دیوار سایه‌انداز
دیواری با طول زیاد و ارتفاع بلند که برای جلوگیری از تابش آفتاب به حوضچه ساخته می‌شد و به‌واسطه محل و نحوه ساخت، سایه آن در تمام روزهای سال بر حوضچه می‌افتاد. در برخی نواحی، برای تکمیل حفاظت حوضچه از تابش آفتاب، غیر از دیوار سایه‌انداز اصلی، دیوارهای جانبی هم‌ارتفاع با دیوار اصلی در سمت چپ و راست آن و عمود بر آن ساخته می‌شد.
دیوار سایه‌انداز برای استحکام بیشتر، پشت‌بندهای بزرگی داشت. همچنین در برخی یخچال‌ها، این دیوار دارای طاق‌نماهای متعدد تزیینی بود که موجب کاهش یکنواختی بدنه صاف دیوار می‌شد.
حوضچه تولید یخ
حوضچه یخ شامل گودالی مستطیل شکلی می‌شود که به موازات دیوار سایه‌انداز و در بخش شمالی آن حفر شده و طول آن اندکی کمتر از طول دیوار و عمق آن، ۳۰ الی ۵۰ سانتی‌متر و گاهی اوقات بیشتر بوده است.
این گودال محل تهیه یخ در شب‌های سرد زمستان بود؛ به این ترتیب که شب‌های زمستان آن‌ها را از آب پر کرده و در طول پس از انجماد آب، یخ‌ها را به‌صورت قطعه قطعه در مخازن جمع‌آوری می‌کردند.
مخزن یخ
مخازن یخ معمولا در پشت دیوار سایه‌انداز و در بخش جنوبی آن واقع شده‌اند و به‌وسیله یک یا چند مدخل ورودی به بخش شمالی و حوضچه‌های تهیه یخ راه می‌یابند.
مخازن یخ بر دو نوع هستند: مخازن گنبدی شکل و مخازن تونلی شکل
مخازن گنبدی شکل
مخازن گنبدی شکل که معمولا از چینه یا خشت خام هستند، در اکثر نقاط ایران پوششی از بستو یا رک مخروطی دارند که به‌علت قابلیت باربری، در دهانه‌های وسیع به کار می‌رود. ورودی‌ها و خروجی‌های مخازن دارای ارتفاع کم بودند. ورودی مخازن اغلب در جوار حوضچه‌های تولید یخ و رو به شمال قرار داشتند و با سطح شیبداری جهت انتقال آسان یخ به حوضچه‌ها مربوط می‌شدند. خروجی‌ها نیز در مقابل ورودی قرار گرفته بودن و از طریق اتاق کوچکی به بیرون راه می‌یافتند. یخچال‌های کاشان، ابرقو، کرمان، یزد، میبد و یخچال میرفتاح در ملایر از این نوع گنبد برخوردارند.
مخازن تونلی شکل
مخازن تونلی به تونل شباهت دارند و عرض آن‌ها حدود پنج متر و طولشان گاه اوقات به ده‌ها متر می‌رسد.
در وسط همه مخازن یخ، گودال‌های عمیق و بزرگی حفر می‌کردند که محل انبار یخ‌ها بود. این گودال‌ها در یخچال‌های گنبددار به‌صورت دایره‌ای با شعاع تا حدود چهار متر و بیشتر بودند و در یخچال‌های تونلی حالت مستطیلی داشتند. عمق گودال‌های یخ نیز متفاوت بود و با توجه به میزان تولید یخ و رطوبت و سرمای کافی زمین، گاهی اوقات به ۱۰ متر نیز می‌رسید.
نظر شما