سلام نو _ سرویس گردشگری: قلعه «شاهدژ» نهبندان از آثار به جا مانده از دوران ساسانی که در چند کیلومتری شهرستان نهبندان مثل نگینی از سنگ خودنمایی می‌کند و از جمله جاهای دیدنی استان خراسان جنوبی به شمار می‌آید. شهرت قلعه اما، مربوط به دوره اسماعیلیه است. خراسان جنوبی به‌خصوص منطقه قهستان از قرن چهارم تا قرن هفتم هجری، قلمرو و پناهگاه اسماعیلیان بوده است. پیروان حسن صباح در آنجا برای مبارزه با حکومت مرکزی و خلافت عباسیان شروع به ساختن قلعه‌های متعدد کردند. آنها برای عملی کردن اهداف خود اقدام به تربیت افرادی از جان گذشته با تعلیمات خاص می‌کردند که فداییان نام داشتند. یکی از این قلاع که فداییان اسماعیلی در آن حضور داشتند قلعه شاهدژ نهبندان بوده است.
قلعه شاهدژ
قلعه شاهدژ از جاهای دیدنی نهبندان به شمار می‌رود و در ۶ کیلومتری شرق نهبندان و ابتدای جاده «نهبندان-زابل» در نزدیکی روستای خوانشرف در ارتفاع ۱۴۱۰ متری از دریای آزاد، در فضای وسیع قله‌ی کوهی منفرد که از اطراف به دشت‌های باز و وسیع روستا اشراف دارد قرار گرفته است.
قلعه شاهدژ به ابعاد ۲۵۰ در ۳۷۰ متر طول و عرض و حدود ۵۳ هزار و ۲۷۲ متر مربع مساحت به عنوان بزرگترین و وسیع‌ترین قلعه کوهستانی شرق ایران و یکی از بزرگترین قلعه های کوهستانی ایران یکی از منابع بالقوه اقتصادی در منطقه به شمار می‌رود. قدمت قلعه شاهدژ به دوره ساسانی می‌رسد. بیشترین توسعه قلعه شاهدژ در دوره اسماعیلیه بوده است.
اسماعیلیان در قرن پنجم قلعه را از شاه شجاع خریداری کردند و بر حسب نیاز به توسعه و استحکام‌بخشی آن اقدام کردند. در این دوران جمعیتی بیش از ۳۰۰۰ نفر در این قلعه زندگی می‌کردند و در واقع یک نوع قلعه شهر بوده است. این قلعه در موقعیتی استراتژیک قرار گرفته و در محل عبور کاروان‌ها از چندین مسیر به این شهر واقع شده است.
در مورد علت انتخاب نام شاهدژ بر روی قلعه نظرات مختلفی ارایه شده است. به گفته اهالی نهبندان، نام این قلعه شاه دزد است و صاحب آن را فردی به نام شاه دزد می‌دانند که با زال پدر رستم معاصر بوده است و حتی زال را خراج‌گذار خود کرده بود.
در جنگی که بین شاه دزد و رستم شکل می گیرد، رستم در جنگ بر او غلبه می‌کند و قلعه را از او می‌گیرد. نهادن نام شاهدژ بر قلعه، در دوره اسماعیلیه صورت گرفته است. تا از این طریق آن را یک قلعه اسماعیلی و یکی از مراکز آن معرفی کنند.
معماری قلعه
قلعه از نظر معماری به دو نوع بنا تقسیم می‌شود، نوع اول بناهایی هستند که با ملات ساخته شده و ارتفاع و استحکام بیشتری نسبت به سایر بناها دارند و به اصطلاح شاه‌نشین قلعه محسوب می‌شوند. نوع دیگر بناهای بدون ملات هستند که ارتفاع کمتری دارند و برای سکونت فداییان و سربازان مدافع قلعه مورد استفاده قرار می‌گیرند. قسمت اعظم قلعه شاهدژ از نوع دوم بنا است. این قسمت، معابر و کوچه‌های متعددی در میان فضاهای معماری و محلات آن دارد که شاید از آن برای اجتماع فداییان اسماعیلی استفاده می‌شده است. سقف بنای شاه‌نشین به صورت ضربی پوش و بقیه واحدهای مسکونی با چوب و خاشاک پوشیده شده‌اند. در این دوره، جمعیتی بیشتر از ۳۰۰۰ نفر در قلعه زندگی می‌کردند و قلعه برای آنها نوعی شهرک به حساب می‌آمد.
در چهار گوشه قلعه شاهدژ، برج های بلندی قرار دارد که امروزه یکی از آنها در ضلع جنوب غرب، سالم مانده است. برج‌ها با معماری نیم‌دایره ساخته شده و بر حسب محل قرار گرفتن خود، ابعاد و اندازه‌های متفاوتی دارند. برج‌های قلعه دو عملکرد عمده دارند اول اینکه به عنوان پشت بند تکیه‌گاه‌هایی برای بارو به شمار می‌روند و بر استحکام بارو می‌افزایند و دوم اینکه عملکرد دیده‌بانی دارند. آنچه بیشتر از هر چیز در این قلعه توجه را به خود جلب می‌کند در ورودی قلعه و قطعه سنگ بزرگی است که به شیوه‌ای ماهرانه تراشیده شده است. قلعه شاهدژ نهبندان یک در ورودی دارد.
در کوه‌پایه قله کوهی که قلعه بر روی آن ساخته شده است اتاقک‌هایی برای نگهبانان قلعه تعبیه شده است و در هریک برای ۲ نفر جا وجود دارد که نگهبانان قلعه از آن مواظبت می‌کنند. در ابتدای قلعه شاهدژ، کوچه‌ها و گذرگاه‌هایی به چشم می‌خورد که نوع ساختار آنها موید این موضوع است که قلعه به عنوان پادگان استفاده می‌شده است. مصالح به کار رفته در این قلعه از سنگ است اما در برخی جاها از آجر و ملات نیز استفاده می‌شود که به کار بردن آجر به ندرت دیده می‌شود.
آب آشامیدنی قلعه و دژ نظامی آن از طریق آبادی‌های اطراف که کارگران آن را به ارتفاع هزار و ۴۰۰متری آن منتقل می‌کردند تامین شده و در زمان بارندگی و فصل سرما از طریق جمع‌آوری آب باران تامین می‌شد. در قلعه شاهدژ نهبندان، آب‌انبارهایی به شکل حوض، برای ذخیره آب باران تعبیه شده که یکی از آنها به شکل پلکانی ایجاد شده و کارکرد آن برای تصفیه آب بوده است. سفال‌های پراکنده بر سطح محوطه و آوارهای قلعه از نظر فرم و تزیینات به کار رفته، موید قدمت قلعه تا دوره صفویه است.
منبع: کجارو
نظرات