به گزارش سلام نو، مجموعه میراث جهانی پاسارگاد از سازه های باستانی برجای مانده از دوران هخامنشی است که در شهرستان پاسارگاد در استان فارس جای گرفته است.
کوروش بزرگ به سال ۵۵۰ قبل از میلاد مسیح دولت ایرانی هخامنشی را بنیان نهاد و پاسارگاد را به عنوان اولین پایتخت خود برگزید که دشتی بود پهناور و خرم که از رود پلوار سیراب می شد.
آثاری که در این خطه دلگشا به جای مانده عبارتند از: آرامگاه کوروش (که در دوره اسلامی نیز محترم مانده و به " مقبره مادر سلیمان " مشهور شد)، برج سنگی معروف به "زندان سلیمان"، بخشی از بنا و استحکامات دفاعی "تل تخت " موسوم به" تخت سلیمان"، کاخ بار عام، کاخ اختصاصی، کاخ دروازه (که بر جرزی از آن نقش " انسان بالدار " است)، دو تک بنا و همچنین آثار یک پل و آب نماهای گلگشت یا پردیس کوروش.
پاسارگاد پایتخت اولین امپراتوری بزرگ آسیای غربی است که قلمرو حکومتش از سواحل شرقی مدیترانه و مصر تا هند کشیده شده و اولین امپراتوری است که به تفاوت های فرهنگی اقوام مختلف ساکن در قلمرو حکومت خود، احترام می گذاشت. پاسارگاد گواهی بر معماری هخامنشی و اختلاط فرهنگ های گوناگون است. مجموعه سلطنتی «چهار باغ» که در پاسارگاد ساخته شده بود، تبدیل به الگویی برای معماری و طراحی در آسیای غربی شد.
در دوره اسلامی به علت عظمت سنگهای بکار رفته در مجموعه های این دشت، بناهایش را به سلیمان نبی نسبت دادند و خود پاسارگاد نیز بنام مشهد ام النبی یا مشهد مادر سلیمان معروف گشت.
این مجموعه ارزشمند در ۱۶ تیرماه ۱۳۸۳ به عنوان پنجمین اثر ایران در فهرست آثار جهانی (یونسکو) به ثبت رسید.
دشت پاسارگاد در قسمت شمالی استان فارس و میان رشته کوه های زاگرس در فاصله ۱۳۰ کیلومتری شمال شیراز واقع شده است. میانگین ارتفاع دشت از سطح دریا ۱۸۵۰ متر است که وسعتی حدود ۱۹۰ کیلومتر مربع را در بر می گیرد. اقلیم آن کوهستانی با تابستانهای معتدل و زمستانهای نسبتا سرد است.
قدمت منطقه پاسارگاد بر اساس پژوهش های باستان شناسی به دوره میانی پارینه سنگی می رسد. اما شاخص ترین دوره فرهنگی دشت پاسارگاد، دوره هخامنشی است.
بر اساس مدارک و شواهد موجود نام پاسارگاد برای نخستین بار در دوره هخامنشی مطرح می شود که از لحاظ مکانی به دشتی اطلاق شده که کوروش بزرگ آنرا به عنوان مرکز فرماندهی خود برگزید و اقدام به ساخت بناها و کاخهایی در آن نمود.
مجموعه میراث جهانی پاسارگاد شامل آرامگاه کوروش بزرگ، کاخ های دروازه، بارعام، اختصاصی و بنای برج سنگی (آتشکده)، دژ (تل تخت)، باغ شاهی، پل و محوطه مقدس است.
اینک به معرفی هر یک از بخش‌های مجموعه جهانی پاسارگاد می پردازیم:
آرامگاه کوروش بزرگ
این بنا آرامگاه نخستین منادی آزادی و حقوق بشر، کوروش بزرگ است که همانند گوهری در میان دشت پاسارگاد خود نمایی می کند. آرامگاه در گذشته میان باغ های سلطنتی قرار داشته که از هر سوی دشت نمایان بوده است. این بنا در عین سادگی بسیار زیبا و چشم گیر است و در زمان حیات کوروش بزرگ به دستور وی ساخته شده است.
بنای آرامگاه با تکنیک و مهندسی دقیق اجرا شده به گونه ای که پس از گذشت ۲۵ قرن هنوز استوار و پابرجاست. مساحت آرامگاه ۱۵۶ متر مربع و ارتفاع آن نزدیک ۱۱ متر است. سنگ هایی که در ساخت بنا به کار رفته از نوع سنگ سفید مرمر نمایی است که از کوه سیوند در فاصله سی کیلومتری جنوب غرب پاسارگاد استخراج شده و به این مکان منتقل شده است. مهندسان و سنگ تراشان هخامنشی با دقت و شیوه ای خاص سنگها را روی هم قرار داده اند، به گونه ای که از هیچ نوع ملاتی در ساخت آرامگاه استفاده نشده و تنها از بستهای فلزی (آهن و سرب) جهت وصل کردن بلوکهای سنگی به یکدیگر استفاده شده است. آرامگاه در هفت طبقه اجرا شده که برگرفته از عدد مقدس هفت در میان ایرانیان است. ساختار کلی آرامگاه از دو قسمت تشکیل شده، قسمت نخست به صورت سکویی شش پله ای پایه و اساس بنا است که ریشه در بناهای آئینی همانند معبد ایلامی چغازنبیل دارد. قسمت دوم که به صورت اتاقکی با سقف شیب دار روی قسمت نخست اجرا شده، یادآور سنت های معماری مهاجران آریایی است. زیر سقف شیبدار آرامگاه دو حفره بزرگ وجود دارد که برای سبک کردن وزن سنگ ها و کم کردن بار وارده به اتاقک ایجاد شده است.
آرامگاه کوروش در همه دوره ها مقدس و محترم بوده است. پادشاهان هخامنشی مراسم تاجگذاری خود را در این مکان انجام می داده اند. این تقدس پس از دوره هخامنشی و با از یاد بردن نام و جایگاه پاسارگاد کم رنگ شد ولی در دوره اسلامی به گونه ای دیگر احترام و تقدس خود را باز یافت. در دوره اسلامی به دلیل اینکه اسناد و مدارکی از هویت اصلی آرامگاه وجود نداشت این بنا را به آرامگاه مادر سلیمان نسبت دادند. مردم بر اساس اعتقادات خود ساختن بناهای بزرگ سنگی همانند آرامگاه کوروش را خارج از قوه بشری می دانسته و ساخت آنها را به حضرت سلیمان که دیوان را برای کارهای دشوار در خدمت می گرفته، نسبت می دادند. به همین جهت آرامگاه کوروش را نیز از بناهای حضرت سلیمان دانسته و آنرا به مادر او نسبت داده و «مشهد مادرسلیمان» می خواندند.
در دوران اتابکان فارس که پاسارگاد و تخت جمشید اهمیتی دوباره یافت و حتی پارس و ایران نیز «ملک سلیمان» خوانده شد، با استفاده از ستون ها و سنگ های کاخ ها، مسجد جامعی پیرامون آرامگاه ساخته و محرابی نیز بر دیواره جنوبی اتاق آرامگاه حجاری شد. در سال ۱۳۵۰ خورشیدی، پس از مطالعه و بررسی، سنگ ها به جای اصلی خود منتقل شدند.
از سال ۱۸۲۰ میلادی با کشف و خوانده شدن خطوط میخی و مطالعه اسناد و مدارک، هویت اصلی بنا به عنوان آرامگاه کوروش مشخص گردید.
کاخ اختصاصی
یکی دیگر از بناهای شکوهمند مجموعه پاسارگاد کاخ اختصاصی است که در ۱۳۰۰ متری شمال شرق آرامگاه کوروش واقع شده است. وسعت این کاخ ۳۱۹۲ متر مربع است که از یک تالار مرکزی و دو ایوان شرقی و غربی تشکیل شده است. در گوشه های شمالی و جنوبی ایوان غربی کاخ دو اتاق وجود داشته که آثار کمی از آنها باقی مانده است. با توجه به پلان و ساختار معماری بنا، کاربری این کاخ به عنوان اقامتگاه و منزل مسکونی کوروش بزرگ بوده است. این کاخ دارای دو درگاه اصلی است که در ایوانهای شرقی و غربی باز می شده و همچنین دو درگاه فرعی که در قسمت جنوب و شمال تالار تعبیه شده اند.
نقوش برجسته درگاه ها تصویری از شاه را به همراه چتر دار یا مستخدم نشان می دهد که پیکر شاه بزرگتر نشان داده شده است. لباس شاه از نوع ردای بلند چین دار هخامنشی است که دارای دکمه های طلایی بوده است. در گذشته های دور این دکمه ها از جای خود کنده شده اند.
نزدیک درگاه شرقی و بر دیواره ایوان رو به پردیس سکویی سنگی وجود دارد که احتمالا جایگاه شاه در هنگام تماشا و استفاده از باغ روبروی ایوان بوده است. سنگهای به کار رفته در ساخت این کاخ از سه گونه سنگ سفید مرمرنما، سنگ آهکی سیاه و سنگ ماسه ای کبود رنگ است. عناصر معماری و تزیینی بنا ساده ولی چشمگیر و آرام است. از ترکیب سنگهای سفید و سیاه در قسمت پایه ستونها و کف ایوانها یک نوآوری و سبک ویژه معماری به وجود آمده است. شالی ستونها دارای تزیینات قاشقی است که به صورت افقی روی آنها اجرا شده است. قسمتهایی از سنگفرش کف کاخ در همان دوره هخامنشی مرمت شده که به صورت وصله هایی در اندازه های گوناگون به چشم می خورد. گوشه جنوبی کاخ جرزی سنگی وجود دارد که دیوارهای آجری و خشتی بنا درون حفره آن چفت می شده و موجب استحکام بیشتر بنا می گردید. بر بلندای جرز و قسمت رو به شمال آن سنگ نبشته ای به خط میخی با سه زبان فارسی باستان، ایلامی و بابلی وجود دارد که در آن شاه خود را معرفی کرده است:
«ادم کوروش خشایثی یه هخامنشی یه»
«من کوروش شاه هخامنشی ام»
کاخ بارعام
کاخ بارعام یا کاخ پذیرایی کوروش ۲۴۷۲ متر مربع وسعت دارد و در محور شمال غربی ـ جنوب شرقی ساخته شده است. این کاخ شامل یک تالار گسترده مرکزی با هشت ستون است که وسعت آن ۷۰۵ متر مربع است. چهار ایوان در چهار سمت کاخ با ستونهایی کوچکتر و دو اتاق، دیگر قسمتهای اصلی بنا را تشکیل می دهند. ارتفاع تالار کاخ به گونه ای بوده که چند متر از سقف ایوان های اطراف بالاتر بوده است. از هشت ستون این تالار تنها یک ستون آن پابرجاست که ارتفاع کنونی این ستون به بیش از ده متر می رسد. زیر ستون ها و سر ستون های تالار مرکزی از سنگ سیاه و قلمه ستون ها از سنگ سفید ساخته شده است. دیگر ستون های تالار، در زمان اتابکان برای ساختن مسجدی در اطراف آرامگاه کوروش به آنجا منتقل شده بود که هم اکنون به جای اصلی بازگردانده شده است. تالار مرکزی از چهار درگاه به چهار ایوان کاخ ارتباط دارد. درگاه ها و ستون های ایوان ها از سنگ سیاه بوده است. درگاه شمال غربی، با نقش پای انسان و عقاب به ایوان شانزده ستونی شمال غربی ارتباط دارد و درگاه شمال شرقی نیز به بزرگترین ایوان کاخ، که چهل و هشت ستون داشته ارتباط دارد. درگاه جنوب شرقی با نقش ترکیبی انسان، ماهی و گاو به یک ایوان شانزده ستونی راه دارد. درگاه جنوب غربی با نقش پای انسان و حیوان به ایوانی بیست و هشت ستونی راه دارد. ظاهراً این نقوش درگاه ها از سنن آشوری و دیگر ملل الهام گرفته است، اما ایرانیان به آنها معانی متناسب با روحیات و باورهای خود داده اند. در دو سوی این ایوان، دو اتاق وسیع قرار داشته است.
در این کاخ قسمتهایی از سه جرز سنگی باقی مانده که بر بلندای جرز جنوبی، یکی از کهن ترین سنگ نبشته های میخی حک شده است. این سنگ نبشته به سه زبان پارسی باستان، عیلامی و بابلی نوشته شده و متن آن چنین است:
«آدم کوروش خشایثی یه هخامنشی یه»
«من کوروش شاه هخامنشی ( ام) »
کاخ بارعام کوروش مکانی است که در آن شاه از میهمانان و مقامات ملل مختلف که زیر چتر امپراتوری هخامنشی قرار داشتند پذیرایی میکرد و در مورد مسائل مختلف با یکدیگر به بحث و گفتگو می پرداختند. تالار بارعام نخستین مقر سازمان ملل است که در بیست و پنج قرن پیش اندیشه های والای انسانی، حقوق بشر و آزادی و برابری انسانها در آن مطرح شد و به تمامی جهان آن روز گسترش یافت.
کاخ دروازه
کاخ دروازه با وسعت ۷۲۶ متر مربع در شرق مجموعه پاسارگاد واقع میباشد. این بنا دارای تالاری به وسعت ۶۸۶ متر مربع است که سقف آن را هشت ستون سنگی با ارتفاع تقریبی شانزده متر نگاه می داشته اند. زیر ستون ها با ابعاد ۲*۲ متر و به شکل مکعب دو پله ای از سنگ سیاه ساخته شده اند که اکنون در پوششی از کاهگل حفاظت می شوند. وجود این زیر ستون های بزرگ نشان دهنده عظمت ستون های کاخ است که متاسفانه هیچ اثری از آنها بدست نیامده است. این تالار، دارای دو درگاه اصلی در سمت شمال غربی و جنوب شرقی و دو درگاه فرعی در سمت شمال شرقی و جنوب غربی بوده است. پیرامون کاخ، دیواری بلندی از کاهگل وجود داشته است و دو اتاق نیز در نزدیکی درگاه های شمال شرقی و جنوب غربی برای نگهبانان پیش بینی شده بود. ارتفاع درگاه ها نه متر بوده است و هم اکنون تنها یکی از جرزهای درگاه شمالی برجا مانده است. بر این جرز، نقش انسانی را با چهار بال در حال نیایش حجاری کرده اند. این نقش تنها سنگ نگاره تقریبا سالم موجود در بناهای پاسارگاد است. این کاخ دروازه ورودی به مجموعه پاسارگاد بود که همانندی زیادی با کاخ دروازه ملل تخت جمشید دارد.
سنگ نگاره انسان بالدار
سنگ نگاره انسان بالدار سالمترین و زیباترین نقش ایجاد شده در بناهای پاسارگاد است که دارای مفاهیم عمیق اندیشه والای انسانی کوروش بزرگ است.
سنگ نگاره، مردی را نشان میدهد با ریش انبوه کوتاه، ردای بلند و تاجی بر سر که چهار بال او را در بر گرفته اند و رو به سوی مرکز کاخ دارد. عناصر تزئینی و هنری سنگ نگاره بسیار زیبا، چشمگیر و پرمعنی است. بر بلندای نقش تاجی زیبا است که روی شاخ های بلند و تاب دار یک قوچ حبشی، در حالی که دو مار کبری پشت به هم کرده و هر یک گویی را به نماد خورشید بر سر دارند، قرار گرفته است. سه دسته گل نی بخش اصلی تاج را که هر یک گوی خورشید را بر فراز دارند و با پر شترمرغ احاطه شده اند تشکیل داده اند. انتهای این سه دسته گل را سه گوی بزرگ خورشید پوشاند اند. بالها با ظرافت و زیبایی دو سوی مرد را در بر گرفته در حالی که دو بال به سوی آسمان و دو بال به سمت زمین گسترده شده اند. اندام این مرد با ردایی بلند و حاشیه دار پوشانده شده که مزین به گلهای رزت است. دستها یکی به سوی جلو و دیگری در امتداد بال به سوی بالا قرار گرفته اند در حالی که پاها عریان هستند.
در ایجاد این نقش از هنر و فرهنگهای ملل مختلف آن روز الهام گرفته شده است. از جمله تاج که پیشینه ای مصری دارد، لباس بلند مرد که ایلامی است و بالها که ریشه در هنر آشور دارد. به کارگیری هنر ملل مختلف در این سنگ نگاره برگرفته از اندیشه های والای انسانی کوروش است. در واقع هر قسمت نقش بیان کننده حضور نماینده ای از ملتهای گوناگون است. کوروش با ایجاد این سنگ نگاره یک نوع اتحاد و همدلی را میان مردمان سرزمینهای مختلف با اندیشه برابری انسانها از هر نژاد و زبانی را به وجود آورد. بالای نقش برجسته تا سال ۱۲۴۳ خورشیدی، مزین به سنگ نبشته ای میخی سه زبانه بوده با مضمون «من کوروش شاه هخامنشی ام». ولی پیش از سال ۱۲۵۶ خورشیدی این سنگ نبشته را از بالای نقش برداشته اند.
نقش انسان بالدار را یک مفسر هندی به نام مولانا ابوالکلام آزاد و علامه طباطبایی با شخصیت ذوالقرنین (صاحب دو شاخ) که در قرآن مجید از او به عنوان شاهی جهانگیر و دادگر و نظر کرده یاد شده یکی دانسته و بیان می کنند که ذوالقرنین یاد شده در قرآن همان کوروش بزرگ است.
آبنماهای باغ شاهی
باغ شاهی پاسارگاد جلوه گاه یکی از قدیمی ترین باغ های ایرانی است. این باغ که با نام پردیس کوروش معروف است به عنوان الگوی اولیه باغ سازی ایرانی به شمار می رود. باغ پر از درختان گوناگون، گلهای رنگارنگ و پرندگان بوده که کوروش آن را با سلیقه و نظر خود به صورت پردیسی بی همتا درآورده بود. این باغ با سیستم گردش آب در جوی های سنگی که به آب نما معروف است آبیاری می شده است. آب نماها غیر از آبیاری باغ پردیس، جنبه تزئین داشته و زیبایی بخش باغ بود. دو سوی باغ دو کوشک طراحی و ساخته شده بود که از آنها جهت استراحت و تماشای فضای دل انگیز باغ استفاده می شد. همه کاخها درون باغ پردیس قرار داشتند، به گونه ای که هر کاخ دارای فضایی سرسبز و آرام بخش پیرامون خود بود. باغ شاهی آب مورد نیاز خود را از طریق انشعاب هایی که از رودخانه پلوار جدا میشد تأمین میکرد. آب نماها از دو قسمت جوی های عبور آب و حوضچه ها تشکیل شده بودند.
در هر چند متر جوی یک حوضچه ساخته شده است که حوضچه ها هم عمل تقسیم آب و آرام کردن سرعت آب در مسیر جوی ها را انجام می داد و هم موجب ته نشین شدن گل و لای موجود در آب میشد. ابعاد دهانه داخلی این حوضچه ها ۸۷ در ۸۷ سانتیمتر و عمق آنها حدود ۵۲ سانتیمتر است. عمق و دهانه جویهای سنگی حدود ۲۵ سانمتیمتر و لبه حوضچه ها و جویها حدود پانزده تا شانزده سانتیمتر است. نزدیک به ۱۱۰۰ متر از آب نماهای باغ کاوش شده و از زیر خاک بیرون آورده شده اند.
برج سنگی
یکی از بناهای بسیار زیبای مجموعه پاسارگاد برج سنگی است که ساخت آن مربوط به آغاز دوره هخامنشیان است. بنایی چهار گوش برج مانند که اکنون تنها یک دیواره از آن باقی مانده است. ارتفاع برج نزدیک به ۱۴ متر است که بر سکویی سه پله ای قرار گرفته است. ورودی بنا به سوی شمال غربی تعبیه شده و چند متر از سطح زمین ارتفاع دارد که با ۲۹ پله به اتاق بالای برج دسترسی داشته است. این بنا از نگاه معماری و هنری یکی از شاهکارهای مهندسان و هنرمندان هخامنشی به شمار می آید. بلوکهای سنگی به گونه ای روی هم قرار گرفته اند که در برخی از رجها به سختی میتوان دو بلوک را از هم تشخیص داد. سنگهای به کار رفته در ساخت بنا از گونه سنگهای سفید مرمر نما است که از معدن کوه سیوند آورده شده اند. مقداری هم سنگ سیاه آهکی در پنجره های کور استفاده شده است. نمای دیواره دارای تعداد زیادی تو رفتگی مستطیل شکل است که احتمالا جهت زیباسازی یا در ارتباط با کارکرد بنا بوده است. ده عدد گودی پنجره مانند که «پنجره کور» نامیده می شده در دیوارهای آن دیده میشود که این پنجره ها را با سنگ های سیاه قاب گرفته اند.
در مورد کاربری بنا نظرهای گوناگونی مطرح است. گروهی آن را مقبره کمبوجیه پسر و جانشین کوروش می دانند و بعضی هم آن را آتشکده یا نیایشگاه دانسته اند، برخی نیز آن را (گنج خانه کوروش) خوانده اند که در آن اسناد و مدارک مهم دولت هخامنشی بایگانی می شده است. به احتمال زیاد این بنا با توجه به نقشه و معماری آن کارکردی آیینی داشته است. نمونه ای از این بنا در نقش رستم با نام کعبه زرتشت نیز وجود دارد که از روی این بنا الگو برداری شده است.
این بنا در دوره اسلامی به نام زندان سلیمان معروف شده بود.
تل تخت (معروف به تخت سلیمان)
تل تخت در فاصله ۲۳۰۰ متری شمال شرق آرامگاه کوروش بر بلندای تپه ای طبیعی ساخته شده و نزدیک به دو هکتار وسعت د ارد. ارتفاع تختگاه از کف دشت پنجاه متر است که پس از صاف کردن قسمتی از تپه، تختگاه را به صورت مصنوعی روی آن ساخته اند.
تل تخت آثار چهار دوره را در خود جای داده است.
دوره نخست مربوط به آثار دوره پادشاهی کوروش و ساخت دیواره های صفه و پلکان ورودی است.
دوره دوم مربوط به سالهای ۵۰۰ تا ۲۸۰ پیش از میلاد یعنی از زمان سلطنت داریوش هخامنشی تا آخر سلطنت سلوکوس اول شاه سلوکی است. در دوره داریوش هخامنشی، دژی محکم با دیوارهای آجری و خشتی روی محوطه بنا شده و تغییراتی در مجموعه بالای صفه به وجود آورده اند. مثلاً دیوار بلندی از خشت با پانزده برج در اطراف صفه ساخته اند.
آثار دوره سوم بین سالهای ۲۸۰ تا ۱۸۰ پیش از میلاد یعنی از زمان سلطنت آنتیوخوس اول تا زمان سلطنت آنتیوخوس چهارم ایجاد شده و دوباره تغییراتی در اتاق‌ها و راهروها داده شده است. به احتمال زیاد پاسارگاد در این دوره، در دست پادشاهان محلی فارس به نام" فرترکه" بوده است.
پس از یک دوره بلند مدت فراموشی، آثار دوره چهارم مشاهده میشود که مربوط به سده های آغازین اسلامی است و نشان میدهد که دوباره این بخش مورد استفاده قرار گرفته و پس از آن مجدداً متروک گردیده است. این بنا در دوره اسلامی به تخت سلیمان معروف بوده است.
منبع: تریپ یار
نظر شما