کودتای ۲۸ مرداد کودتا بود یا نه؟ / مصدق برکنار شد یا به زیر کشیده شد؟

سلام نو – سرویس سیاسی: بعد از نزدیک به هفت دهه که از کودتای ۲۸ مرداد ۱۳۳۲ می‌گذرد چند سالی است که روایت‌ و خوانش‌های جدیدی از این رخداد منتشر می‌شود، به خصوص از سوی طرفداران سلطنت پهلوی که در چند سال اخیر به لطف وزارت خارجه آمریکا از همیشه منسجم‌تر هستند.

تا چند سال پیش روایت غالب این بود که ۲۸ مرداد کودتایی آمریکایی-انگلیسی است و اختلاف تنها بر سر این بود که این کودتا حاصل اعتماد بی‌جای مصدق به آمریکا بود یا خالی کردن پشت مصدق توسط آیت‌الله کاشانی و حزب توده، اما حالا جریانی که معتقد است ۲۸ مرداد کودتا نبود به شکل جدی وارد صحنه شده و حرف خود با صدای بلند فریاد می‌زند و به طور تلویحی آن چه در حق مصدق شد را حق می‌داند.

در واقع تا امروز سه روایت از رخدادهای ۲۸ مرداد وجود داشت. روایت نخست، روایت کودتا است که برآمده از روایت طرفداران نهضت ملی شدن صنعت نفت و مصدق است. روایت دوم معتقد است در ۲۸ مرداد دولت به شکل قانونی تغییر کرده و مصدق با مقاومت خود تنها به آن شکلی حماسی داد. روایت سوم اما روایت رسمی حکومت پهلوی بود که ۲۸ مرداد را قیام ملی مردم علیه مصدق می‌دانست.

البته آن چنان که گفته شد این به این معنا نیست که کودتا نبودن ۲۸ مرداد تنها در بین سلطنت‌طلبان طرفدار داشته باشد. از جمله چهره‌هایی که ۲۸ مرداد را کودتا نمی‌دانند محمود کاشانی، فرزند آیت الله کاشانی و خسرو معتضد، تاریخ‌نگار هستند.

محمود کاشانی بر این باور است که مصدق از زمانی که سکاندار دولت شد طرح مرموز و پیچیده انگلستان برای براندازی نهضت ملی ایران را به اجرا درآورد و روز ۲۸ مرداد قدرت را با اراده خود تحویل زاهدی داد.

او در مناظره‌ای که در خبر آنلاین داشت می‌گوید که درباره کودتا علیه مصدق، تنها یک اعلامیه وجود دارد که از طرف دولت مصدق صادر شد. آن هم مربوط به صبح روز ۲۵ مرداد است و نه روز ۲۸ مرداد ۱۳۳۲. هیچ ادعا و سند تاریخی درباره اینکه روز ۲۸ مرداد کودتایی شده باشد وجود ندارد. دولت مصدق اعلامیه‌ای داد و در روزنامه‌ها چاپ و در رادیو تهران قرائت شد.

خسرو معتضد هم به طور جدی مخالف لفظ کودتا برای رخدادهای ۲۸ مرداد است و به آفتاب یزد می‌گوید: اگر ارتش در ۲۸ مرداد ۳۲ کودتا کرده بود، پس آقای طیب چه کاره بود؟ آن ۷ الی ۸ هزار نفری که از جنوب شهر تهران حرکت کرده بودند به سمت مرکز شامل چه کسانی بودند؟ اصلا واژه کودتا یعنی چه؟ «کو-دِ-تا» یعنی حرکت نظامی به منظور براندازی حکومت.

با تمام این‌ها اسنادی که در طول سال‌های اخیر، به خصوص سال ۲۰۱۳ آزاد شده مهر تایید به نقش سی.آی.اِی در کودتای ۲۸ مرداد زده است، نقشی که با انگیزه مقابله با شوروی بازی شده است. در واقع می‌توان با صراحت گفت آمریکا و انگلیس برای کودتا اقدام کردند ولی به هر دلیلی کودتا به شکل کلاسیک آن اجرا نشد.

مجله "فارین پالیسی" در حاشیه انتشار این اسناد گزارشی منتشر کرد و نوشت: سرویس‌های اطلاعاتی آمریکا و بریتانیا برای تحقق اهداف خود در اجرای کودتا، پروژه‌ای چندلایه و پیچیده را هم‌زمان به پیش بردند: استفاده از ماشین پروپاگاندای خود برای تخریب وجهه سیاسی محمد مصدق، رشوه دادن به برخی از نمایندگان وقت پارلمان ایران، سازماندهی نیروهای نظامی و در نهایت به راه انداختن راه‌پیمایی‌ها و اعتراضات خیابانی.

در طرف مقابل اسنادی که از سوی بریتانیا هم منتشر شده نشانی از سامان دهی یک کودتا دارد. کودتایی که علت موفقیتش رشوه پذیری چهره‌های مختلف بود، رشوه‌هایی که میزانش دو برابر هزینه اصلی کودتا بود. ایستگاه‌های مختلف اطلاعاتی بریتانیا در خاورمیانه هم به صراحت از کودتا سخن گفته‌اند.

حتی اگر این خوانش تاریخی را بپذیریم که دوره دولت مصدق پایان یافته بوده باز هم نمی‌توان منکر کودتایی شده که دو طرف موثر در آن، یعنی انگلیس و آمریکا نقش خود در آن را پذیرفته‌اند. هرچند باید پذیرفت که به خاطر شرایط خاص ایران در آن دوره آن چه در ۲۸ مرداد رخ داد یک کودتای کلاسیک تمام عیار نبود.

خیانت برخی یاران مصدق در حق او و پول پخش کردن عاملین کودتا بین اوباش و به خیابان کشاندن آن‌ها در کنار برخی نگرانی‌ها درباره فروپاشی کشور که طرفداران شاه را نیز به خیابان کشید باعث شد تا اساسا نیازی به حضور پررنگ نیروی نظامی در خیابان نباشد. در واقع کودتا در ایران رخ داد اما اشتباهات مصدق، خیانت‌ها در حق او و برنامه اطلاعاتی پیچیده انگلیس و آمریکا باعث شد تا نیازی به اجرای یک کودتای کامل و کلاسیک نباشد.

آن چه هم که بر مصدق رفت نه برکناری بلکه به زیر کشیدن او از قدرت بود، چنان چه بعد از روز کودتا نیز او را به حصر بردند، مسئله‌ای که به هیچ شکل انکار یا تفسیر پذیر نیست.