ملی شدن نفت به مثابه یک الگو

ملی شدن نفت به مثابه یک الگو

مصدق و نهضت ملی شدن نفت علاوه بر اصل مبارزه با استعمار، حداقل در دو زمینه دیگر نیز الگوهایی برای استقلال طلبان مطرح ساختند اول «سیاست موازنه منفی» در سیاست خارجی و دوم الگوی «اقتصاد بدون نفت».

«الذین قال لهم الناس ان الناس قد جمعوا لکم فاخشوهم فزادهم ایمانا وقالوا حسبنا الله ونعم الوکیل» ( سوره مبارکه آل عمران-173)

روز
29 اسفند سال 1329،قانون ملی شدن صنعت نفت که پنج روز پیش از آن به تصویب
مجلس شورای ملی رسیده بود از تصویب مجلس سنا نیز گذشت و بدین وسیله صنعت
نفت ایران از سلطه شرکت نفت انگلیس و ملت ایران از سلطه دولت بریتانیا رها
شد. ‏

به دنبال این واقعه، دولت بریتانیا که دست خود را از منابع
سرشار نفت ایران که تولید سالانه آن بالغ بر 30 میلیون تن در سال بود کوتاه
می دید، اقدامات سیاسی، حقوقی، اقتصادی و حتی نظامی متعددی را علیه ملت
ایران تدارک دید.

اقدامات دولت بریتانیا که در میانه راه، دولت
آمریکا را نیز با خود همراه ساخت به تمامی یک هدف را دنبال می کرد:
بازگرداندن و منصرف ساختن مقامات ایران از راهی که آغاز کرده بود.‏‏ گرچه
این پیروزی در تاریخ سرزمینی چون ایران منحصر به فرد نیست. ولی پرسش آن است
که: چرا تصویب یک قانون برای به دست گرفتن منابع خود این چنین باعث
برآشفتن جهان سرمایه داری در برابر آن وسکوت وعدم همراهی بلوک کمونیست با
آنان شد؟ مگر واگذاری اختیار استخراج واستحصال نفت توسط ملت ایران تاچه
اندازه به منافع بریتانیا یا شرکای غرب آنها لطمه وارد می کرد که چنین
رفتاری با ملت ایران شد و حتی استعمارگران تا سرنگونی دولت قانونی ومنتخب
آن پیش رفتند؟

دولت انگلستان بعد از قطع فروش نفت ایران ظرف مدت
چند ماه کمبود نفت ایران را در بازارهای جهانی با نفت عراق وعربستان جبران
کرد و از این نظر اختلال مهمی در تامین نفت کشورهای متقاضی به وجود نیامد.
از سوی دیگر به رغم دولت فخیمه بریتانیا سال ها از غارت منابع نفتی ایران
سود سرشاری به دست آورده بود وملی شدن صنعت نفت آن ها را از این درآمد
سرشار و بادآورده محروم کرده بود ولی با این همه قطع آن چنان نبود که بر
سرنوشت اقتصادی آن دولت تاثیر تعیین کننده ای بگذارد تا به آنجا که با تمام
قوا علیه ملتی تنها به ستیز درآید. واقعیت قضیه آن بود که در قضیه ملی شدن
صنعت نفت و به ویژه پیامدهای آن، همچون پیروزی ایران در سازمان ملل و
دادگاه لاهه اسطوره شکست ناپذیری دولتی شکسته شده بود که به قول خودشان
آفتاب در سرزمین شان غروب نمی کرد. بریتانیا و متحدانش نه تنها به خاطر از
دست رفتن نفت ایران، بلکه بیش از آن به از دست رفتن اعتبار و هژمونی وسلطه
خود و نیز ارائه یک الگوی جدید در میان مردم سراسر جهان نگران بودند. ‏

ملی شدن صنعت نفت ایران و اتفاقات و رخدادهای بعدی آن بیش از آنکه منافع
مادی جهان سرمایه داری در ایران را با خطر مواجه کرده باشد، حیثیت
امپریالیستی آنها را خدشه دار کرده بود و به همین روی با تمام قوا به
مقابله با آن برخاستند. از سوی دیگر اگر اقدام مصدق در مواجهه با غرب بدون
سر وصدا انجام گرفته بود شاید می شد تا به نحوی با آن کنار آمد، ولی بحث بر
سر آن بود که با این اقدام مصدق این عمل به مثابه سرمشقی برای سایر ملل
درمی آمد. الگوپذیری سایر ملل از ملت ایران و رهبری آن چنان که به فاصله
کمی بعد از آن شاهد بودیم، بیش از قطع درآمد نفت برای آنها اهمیت داشت.
دکترسوکارنو ـ رهبر مردم اندونزی ـ در مبارزه علیه سلطه هلند، مبارزات خود و
ملتش را ملهم از پایداری مصدق در مقابل استعمار می دانست. جمال عبدالناصر
درباره تاثیرپذیری خود از مصدق می گفت: «من شاگرد مکتب ضد استعماری مصدقم».
جواهر لعل نهرو دومین شخصیت هند پس از گاندی و نیز مارشال تیتو رهبر
یوگسلاوی نیز همچون ناصر و سوکارنو به دفعات از شخصیت دکتر مصدق و مبارزات
او در مواجهه با استعمار یاد کرده اند.‏

اما تمامی این ها حاصل نشد مگر با پایداری مردم ایران و در رأس آنها با استقامت دکتر مصدق.

در طول 29ماه یعنی از زمان تصویب قانون ملی شدن صنعت نفت تا 28 مرداد سال
32 که آمریکا و بریتانیا به همراه دربار وعوامل داخلی خود دولت ملی مصدق را
سرنگون ساختند ملت ایران و دولت دکتر مصدق با انواع و اقسام فشارهای
سیاسی، اقتصادی و... مواجه شدند. فشارهای بین المللی از یک سو، انجام
اعتصابات کارخانجات و خواباندن چرخ تولید، برگزاری تظاهرات هرروزه در شهرها
و برهم زدن امنیت و آسایش روانی جامعه، ترور دکتر حسین فاطمی وزیر
امورخارجه، آدم ربایی و قتل فجیع تیمسار افشارطوس رئیس شهربانی کل کشور در
فروردین 1332و... تنها نقطه چین هایی از خط طولانی اقدامات استعمارگران
علیه دولت دکتر مصدق و ملت ایران بود.‏‏ با وجود این و به رغم همه فشارها و
دسیسه ها، مصدق از میانه به در نرفت. او کوشید تا در زمینه های مختلف تلاش
های استعمارگران را با ناکامی مواجه سازد.

مصدق و نهضت ملی شدن
نفت علاوه بر اصل مبارزه با استعمار و بیرون انداختن امپریالیست ها از
ایران، حداقل در دو زمینه دیگر نیزالگوهای بی بدیلی رابرای جهان سوم و
استقلال طلبان مطرح ساختند. نخستین الگو، طرح «سیاست موازنه منفی» در سیاست
خارجی و دومین طرح، الگوی «اقتصاد بدون نفت» بود. الگوی سیاست موازنه منفی
که نخستین بار شهید سید حسن مدرس مطرح کرد، در دوران حکومت دکتر مصدق جنبه
اجرایی به خود گرفت. مصدق در اوج مبارزات مردم علیه سلطه بریتانیا، و در
حالی که آماج سخت ترین هجوم های غرب قرار داشت در همان حال با ملی کردن
شیلات، دست اتحاد جماهیر شوروی را از غارت منابع دریای خزر قطع کرد و به
صراحت این اصل را که برای مبارزه علیه یک بلوک، تنها وتنها باید به ملت خود
اتکا داشت و چشم امید به مدعیان پرادعای شرقی نباید داشت، به اثبات رساند.

اما به جز مبارزه علیه سلطه بیگانه، شاید بتوان گفت که شاهکار
مصدق در زمینه اقتصادی بود. پس از قطع درآمد نفت که به واسطه تحریم های بین
المللی خرید نفت رخ داد، دکتر مصدق در مقابل یک دوراهی قرار داشت: دست
شستن از مبارزه یا یافتن راهی جدید که نه تنها تا آن روز تجربه نشده بود،
بلکه با کمال تأسف بعد از آن نیز تجربه نشد! راه دکتر مصدق برای مقابله با
توطئه های جهانی، طرح اقتصاد بدون نفت بود. از بعد از قرارداد دارسی تا به
امروز، تنها در سال های 1331 و1332 بودجه دولت بدون اتکا به درآمدهای نفتی
تنظیم وبه اجرا گذاشته شد. اهمیت اقدام دکتر مصدق در این زمینه آن گاه درک
خواهد شد که ما شناخت لازم را از وضعیت اقتصاد ایران در آن روز داشته
باشیم. اقتصادی ضعیف بر پایه کشاورزی، با صنعتی ضعیف و سخت وابسته به
درآمدهای نفت؛ ولی همه اینها موجب عقب نشینی و تسلیم در برابر مطامع بیگانه
نشد.‏

سخن را به پایان می بریم؛ اما پیش از آن یک بار دیگر به آیه
شریفه ای که در صدر مقال زینت بخش این نوشتار است، بازمی گردیم: در تمامی
ادوار تاریخ جریان های ضد حق برای عقب راندن مردم از خواسته های برحق شان
تلاش های بی شماری را به اجرا در می آورند، اما برخلاف عده ای که با دیدن
این فشارها، از میانه می گریزند، عده ای نیز هستند که این فشارها بر
ایمانشان می افزاید؛ آنان کسانی اند که خداوند کفایت شان می کند و بهترین
پشتیبان خود را خداوند می دانند.

اطلاعات - بهروز طیرانی /