جشن آذرگان چیست؟ | جشن آذرگان چه روزی و چند شنبه است؟

به گزارش سلام نو جشن آذرگان یکی از جشن های باستانی در ایران است که توسط پیروان آیین زرتشت برگزار می شود.

هر چند امروزه نمی توان ادعا کرد که این جشن با همان شور و هیجان باستانی خود اجرا می گردد، با این حال همچنان در شهرهایی از ایران و بخصوص شهرهایی که آتش گاه ها از خطرات طبیعی و حمله دشمنان در امان مانده اند برگزار می شود.

جشن آذرگان یکی از صدها جشن باستانی ایران است، با این حال ارزش و اهمیت آن بسیار زیاد بوده و زرتشتیان بسیار زیادی در سراسر ایران این روز را به جشن و پایکوبی و افروختن آتش می پردازند.

برگزاری این جشن نه تنها در میان پیروان زرتشت بلکه در میان افرادی که ارزش خاصی برای تاریخ ایران قائل هستند حائز اهمیت است.

چنانچه پیشتر آمد نیاکان ایران زمین روز نهم آذر را که با ماه آذر همنام بود، چون دیگر تقارن‌ها مبارک دانسته و آن روز را عید معرفی می‌کردند.

آذر روز از آذر ماه را جشن آذرگان می‌گفتند که در منابعی آذرجشن و آذرخش نیز نوشته‌اند.

این جشن از جمله جشن‌های آتش به شمار می‌آید و در زمانی برگزار می‌شود که نزدیک به زمستان و فصل سرما بوده و مردم به روشن کردن آتش در خانه‌ها نیاز دارند.

ایرانیان آذرگان را چون نوروز و مهرگان ارج نهاده و آن را خجسته و مبارک می‌دانستند.

آتشکده‌ها در این روز آراسته و آذین‌بندی می‌شد و سپس با افروختن آتش، مراسم ویژه‌ای برای جشن برگزار می‌کردند.

جشن آذرگان یعنی چه

جشن آذرگان یا آذر جشن! هر دو یک جشن ویژه در آذر ماه هستند.

این جشن در روز نهم از ماه آذر برگزار می شود، اما نه به تقویم شمسی، بلکه به تقویم زرتشتی؛ اگر بخواهیم زمان دقیق برگزاری این جشن را به تقویم شمسی بیان کنیم باید بگوییم این جشن همزمان با سوم آذر ماه برگزار می گردد.

این روز در تقویم زرتشتی شش روز جلوتر است و با عنوان نهم آذر شناخته می شود.

نهم آذر ماه در تقویم زرتشتیان آذر نام دارد. بله! درست متوجه شدید. یک روز از یک ماه با نام همان ماه برابر شده است.

در ایران باستان تمام روزهای سال نام ویژه ای داشته اند و جالب است بدانید که روز نهم برج نهم از یک سال زرتشتی نیز آذر نام داشته و این روز به علت اهمیت بسیار زیاد آتش در ایران باستان، بدین نام ملقب شده است.

حتما در خلال این مباحث متوجه شده اید که آذر به معنای آتش است و جشن آذرگان یا آذر جشن نیز اشاره به جشن آتش دارد.

آتُر، آتش و آذر همگی واژگانی هستند که در طول تاریخ برای گرامیداشت این روز بکار رفته اند.

امروزه و در فرهنگ فارسی و تقویم شمسی از نام آذر به جای واژه آتش استفاده می شود.

به مختصرترین شکل ممکن می توان ارزش و مقام والای آتش در نزد ایرانیان زمان باستان را علت برگزاری جشن آذرگان دانست.

اما چرا جشن آذرگان را در روز نهم آذر ماه می گیرند؟ شروع سرمای هوا نیز علت این امر است.

برافروختن آتش و نیایش ایزد آتش برای در امان ماندن از گزند سرما، مهم ترین هدف از برگزاری این جشن بوده است.

آتش در آیین زرتشت به قدری ارزش و اعتبار دارد که برای او ایزدی در نظر گرفته و او را پرستش می کنند.

آن ها عقیده دارند تمام نیروی انسان از آتش است و اگر آتش نباشد هیچ انسانی بر روی کره زمین زنده نخواهد ماند. در واقع آن ها معتقدند که:

• انسان قوای بدن خود را از غذاها می گیرد و اگر آتش نباشد هیچ غذایی هم نخواهد بود.
• اگر آتش نباشد انسان در سرما و یخبندان های شدید از بین می رود و توانی برای ادامه حیات نخواهد داشت.
• اگر آتش نباشد سیاهی شب انسان را از پای در می آورد و یک انسان نمی تواند در مقابل حیوانات درنده از خود دفاع کند.
• اگر آتش نباشد نیروی بخار وجود نداشته و هیچ پیشرفتی برای انسان متصور نخواهد بود.

علت نام گذاری جشن آذرگان

در گاه‌شمار ایرانی یا همان تقویم ایرانی در هر ماه به فرخندگی هم‌نامی روز و ماه، یک جشن باستانی برگزار می‌شد.

در ماه آذر هم این جشن در نهم این ماه با نام جشن آذرگان و به نام ایزد آذر و بزرگداشت جایگاه آن در اندیشه ایرانیان برگزار می‌شود.

آذر نهمین روز از هر ماه در گاه‌شماری اوستایی است و ماه نهم هر سال، با آگاهی از سی‌ویک روزه بودن ماه‌های کنونی در نیمسال نخست بهار و تابستان، جشن آذرگان برابر با سوم آذرماه در گاه‌شمار نوین بوده است.

در واقع روز نهم از هر ماه " آذر" یا " اَتر "(Atar) نام دارد.

آذر ایزد نگاهبان آتش و فروزه اهورامزدا و آتش‌ها است و به همین جهت ارزش و تقدس خاصی به نسبت سایر عناصر آفرینش دارد؛ جشن آذرگان هم یکی از جشن‌هایی است که در گرامیداشت آتش و ایزد آن برگزار می‌شود.

آذر جشن چه روزی است

در یسنا، هات ۶۲، ستایش‌های بسیار زیادی در مورد آذر وجود دارد؛ برازنده نیایش، گشایش‌بخش و پناه‌بخش از ویژگی‌های آذر اهورایی شمرده می‌شوند و از آذر اهورایی شادکامی، زندگی دراز، آسایش همگانی، کامروایی و روشنایی را طلب می‌کنند.

نتیجه افروختن نور ایمان اهورایی، آسایش آسان و فراوان، فرزانگی، افزونی، شیوایی زبان و هوشیاری روان، خرد بزرگ، نیک و بی‌زیان، دلیری، استواری، هوشیاری و بیداری، فرزندان برومند و کاردان،نیک کردار، آزادی‌بخش و جوانمرد خواهد بود.

آذر در اوستا «آتَر/ آتَرش» و در پهلوی «آتُر / آتَخش» و در فارسی امروز «آذر / آتش» نام دارد.

در تاریخ و فرهنگ ایرانی آتش نسبت به سایر عناصر آفرینش از تقدس و جایگاه خاصی برخوردار است، چراکه با برافروختن آن گرما و جانی در کالبد دیگر پدیده‌های هستی جاری می‌شود و نوری ایجاد می‌کند که تاریکی را از بین می‌برد.

همین نور، نشانی از آذر اهورایی است که جان و دل یاران و همراهان اهورامزدا را روشن می‌کند.

از این جهت آتش «سوی پرستش» اهورا مزداست و آتش‌پرستان در طول تاریخ تا به امروز از آتش، این عنصر مقدس در آتشکده‌ها نگهداری می‌کنند.

برگزاری جشن آذرگان، اقدام دیگری است که در جهت پرستش آتش نزد ایرانیان انجام می‌شود و ویژه آتش و ستایش آذر اهورایی است.

این مراسم بزرگداشت، همین جشن آذرگان است که در ۹ آذر ماه برگزار می‌شود.

آداب برگزاری جشن آذرگان

زرتشتی ها عقیده دارند که آذرگان فرزند اهورامزدا است. به همین علت آن ها در مقابل آتش به ستایش مشغول می شوند تا ایزد خود را بستایند.

افروختن آتش مهم ترین رسمی است که در این روز از سال اجرا می شود.

آن ها با فاصله از آتش به پایکوبی می پردازند و این پایکوبی را بندگی در مقابل ایزد خود قلمداد می کنند.

در نهم آذر ماه پیروان آیین زرتشت با شیرینی ها و خوراکی های خوشمزه از یکدیگر پذیرایی کرده و با یکدیگر در امورات خود مشورت می کنند.

آن ها عقیده دارند که مشورت کردن در این روز بسیار خوش یمن است و به همین علت بسیاری از تصمیمات مهم خود را به این روز موکول می کنند.

زرتشتیان چند روز مانده به جشن آذرگان خانه های خود را تمیز کرده و در روز جشن نیز لباس های نو و تمیزی به تن می کنند.

آن ها عقیده دارند که بهتر است در این روز از لباس هایی با رنگ سفید استفاده کنند و موها و ناخن های خود را می آرایند.

زنان از دیرباز در این روز صورت خود را آرایش کرده و مردان نیز به آذین بندی آتش کده ها مشغول می شدند.

در پایان مراسم هر کدام از خانواده ها مشعلی از آتشِ برافروخته در آتشکده را به خانه خود می بردند و خانه خود را با آن متبرک می کردند.

آن ها تا پایان زمستان و اتمام سرما از آن شعله مراقبت می کردند و اجازه نمی دادند خاموش شود.

خاموش شدن شعله در طول زمستان را بدیمن دانسته و به همین علت تا پایان سرما آن را حفظ می کردند.

از جشن آذرگان در «برهان قاطع»، «فرهنگ جهانگیری»، «المدخل فی صناعة احکام النجوم» و «مروج الذهب مسعودی» با نام «آذرخش» یاد کرده‌اند.

نیاکان ما با بزرگداشت جشن آذرگان، در خانه‌ها و بام‌ها آتش می‌افروختند و آن روز را با شادی و شادمانی و خواندن نیایش‌ها و گستردن سفره آیینی با خوراکی‌های گوناگون در آتشکده‌ها که آذین‌بندی شده بودند، جشن می‌گرفتند.

در جشن آذرگان، بر آتش چوب‌های خوش سوز و خوش‌بو می‌نهادند و به مناسبت آغاز سرما، از آتش فروزان در آتشگاه، هر کس اخگری به خانه برده و آن آتش تا پایان زمستان در خانه‌ها فروزان بود و نمی‌گذاشتند خاموش شود. این آتش و روشنایی را نیک فرجام و فرخنده می‌دانستند.

در کنار مراسم‌های گوناگونی که در بزرگداشت این روز برگزار می‌شد و می‌شود، خواندن اوستا توسط موبد از قسمت‌های جدانشدنی جشن‌های این روز بوده است.

«آتش نیایش»، پنجمین نیایش از پنج نیایش «خرده اوستا» یکی از نیایش‌هایی است که در آذر روز هرماه و از جمله در آذر روز از آذرماه خوانده می‌شود.

در روز آذرگان، آتشکده‌ها را نظافت و آذین کرده و لباس‌های نو و پاکیزه بر تن می‌کردند؛آرایش و پیرایش مو و ناخن نیز از اموری است که در این روز توصیه شده است.

شاید امروز مثل گذشته به این مراسم توجه نشود، اما هنوز هم افرادی هستند که در سرتاسر کشور آیین‌ها را زنده نگه می‌دارند.

در حال حاضر این مراسم را زرتشتیان و پیروان این دین در شهرهای کرمان، یزد، شیراز، تهران و دیگر شهرها، هم‌چنان برگزار می‌کنند.

نیاکان این سرزمین در زمان جشن آذرگان، اسپند و کندر و چوب‌های خوش سوز و خوش‌بو را بر آتش می‌گذاشتند.

سپس به مناسبت شروع فصل سرما و چنانچه ذکر شد، هریک از حاضران در جشن از این آتش فروزان در آتشگاه،‌ اخگری را به خانه خود می‌برد.

این آتش را بسیار فرخنده و نیک فرجام می‌دانستند و تا پایان فصل زمستان در خانه روشن نگه داشته و اجازه خاموشی به آن نمی‌دادند؛ چراکه این شعله را مقدس شمرده و این امر را خوش یمن و نیک و متبرک می‌دانستند.

پیش‌کش نذور و هدایا به آتشکده‌ها چون چوب‌های خوش‌بویی که بر آتش می‌گذاشتند، از دیگر رسوم خاص آذر جشن بود.

مردم به نظافت و پاکیزگی خانه در این روز بسیار اعتقاد داشتند و کارهایی چون پوشیدن لباس سفید، چیدن ناخن و تراشیدن موی سر را نیک می‌دانستند.

علاوه بر آن معتقد بودند که مشاوره و رایزنی درباره مسائل مختلف و مشکلات به وجود آمده،‌ در این روز به‌خصوص به نتیجه مطلوب می‌رسد.

امروزه متاسفانه آذرگان نیز چون دیگر جشن‌های متنوع ایرانی، به فراموشی سپرده شده و تنها توسط گروهی از زرتشتیان در برخی شهرها از جمله تهران، کرمان، اصفهان، شیراز و یزد برگزار می‌شود.

هموطنان زرتشتی به معابد و آتشکده‌ها رفته و با خواندن بخش‌هایی از اوستا توسط موبد،‌ این روز را گرامی می‌دارند.

جشن آذرگان کجا برگزار می‌شود

برخی از آتشکده‌هایی که همچنان به برگزاری جشن آذرگان می‌پردازند از این قرارند:

• زیارتگاه شاه مهرایزد در کرمان: این مکان در شمال شهر کرمان واقع شده و به باغچه بوداغ آباد نیز شهرت دارد.
• آتشکده آناهیتا (قلعه دختر) در کرمان: آتشکده آناهیتا در خیابان انقلاب شهر کرمان و کنار پارک انقلاب قرار گرفته است.
• آتشکده ورهرام (بهرام) در یزد: این آتشکده در خیابان آیت‌الله کاشانی شهر یزد، کوچه آتشکده قرار دارد و در فصل زمستان از ساعت سه بعدازظهر تا غروب آفتاب باز است.
• آتشکده نیاسر (چهارتاقی نیاسر): آتشکده نیاسر چنانچه از نامش پیدا است در روستای نیاسر، مکانی در جاده کاشان به دلیجان قرار دارد.
• آتشکده تخت رستم در نزدیکی تهران: این آتشکده روی کوه تخت رستم در ۲۰ کیلومتری غرب شهریار و در بخش جوفین در نزدیکی روستای قجر قرار گرفته است.
• آتشکده آتشگاه در اصفهان: آتشگاه در غرب شهر اصفهان و در مسیر اصفهان به نجف‌آباد واقع شده است. جایی در نزدیکی منارجنبان و بر فراز تپه‌ای سنگی و کم ارتفاع، می‌توان به تماشای این آتشکده رفت.

این جشن در ایران امروز به صورت محدود برگزار می شود.

هرچند زرتشیان در نقاط مختلف ایران پراکنده شده اند با این حال برخی از شهرهای ایران را با عنوان حضور چنین اقلیت هایی می شناسند.

به عنوان مثال همه ما می دانیم که شیراز، کرمان و یزد بیشترین میزان از اقلیت های کشور را دارند.

امروزه این جشن در شهرهایی که آتشکده دارند برگزار می شود و در سال های اخیر و به دنبال معرفی آن به ایرانیان با شکوه بیشتری نسبت به دهه های قبل برگزار شده است.

اگر شما نیز می خواهید در این جشن باستانی و ایرانی شرکت کنید می توانید در این تاریخ به یکی از شهرهای ذیل مسافرت کنید:

1. شهر یزد: محل آتشکده ورهرام یا همان آتشکده بهرام که در خیابان آیت الله کاشانی قرار دارد.
2. کرمان : در زیارتگاه شاه مهرایزد که در شمال کرمان است و به باغچه بوداغ آباد نیز معروف است. همچنین در کرمان می توانید به آتشکده آناهیتا یا قلعه دختر بروید و این جشن را از نزدیک ببینید. این آتشکده در کنار پارک معروف انقلاب است.
3. اصفهان: مراسم برگزاری آذر جشن در مسیر اصفهان به سمت نجف آباد نیز برگزار می شود. آتشکده ای که در این منطقه قرار دارد با عنوان آتشگاه شناخته می شود و در نزدیکی منارجنبان و بر فراز تپه ای سنگی و کم ارتفاع قرار دارد.
4. تهران: ساده ترین راه بازدید از این جشن برای شمالی ها و ساکنین غرب و شمال غرب کشور سفر به تهران است. آتشکده تخت رستم در ۲۰ کیلومتری غرب شهریار و در بخش جوفین در نزدیکی روستای قجر روی کوه تخت رستم قرار داشته و محل برگزاری آذر جشن در نهم آذر است.
5. نیاسر: آتشکده نیاسر یا چهارتاقی نیاسر که در نیاسر جاده کاشان به دلیجان و در محل قرار گیری روستای نیاسر واقع شده است یک پیشنهاد دیگر برای شرکت در جشن آذرگان خواهد بود.

جشن آذرگان در شاهنامه

فردوسی طوسی شاعر بلند آوازه ایران زمین در اثر حماسی و ماندگار شاهنامه، از باور ایرانیان باستان به آتش گفته و به پیدایش این عنصر حیاتی اشاره کرده است.

با این توضیح که در برخی منابع کهن چون «لغت فرس اسدی» به ابیات بیشتری از فردوسی دراین‌باره برمی‌خوریم که در نسخه‌های امروزی اثری از آن نیست.

ازاین‌رو، عده‌ای بر این عقیده‌اند که این بخش از شاهنامه الحاقی بوده و این ابیات را به فردوسی نسبت می‌دهند چون به شیوه سخن فردوسی نزدیک است:

نیا را همی بود آیین و کیش

پرستیدن ایزدی بود بیش

نگویی که آتش پرستان بُدند

پرستنده پاک یزدان بُدند

بدان گه بُدی آتش خوبرنگ

چو مر تازیان راست محراب سنگ

به سنگ اندر آتش بدو شد پدید

کز او در جهان روشنی گسترید

روایت حماسی حکیم طوس در ادامه، به کشف آتش و برپایی جشن سده پرداخته که برخی از آن نیز به‌عنوان جشن آتش یاد می‌کنند.

کشفی که به مدد آن شهرنشینی و صنعت و تمدن میسر گشت و گسترش یافت. فردوسی این اکتشاف را به هوشنگ، نخستین پادشاه سلسله پیشدادی نسبت می‌دهد:

جهاندار هوشنگ با رای و داد

به‌جای نیا تاج بر سر نهاد

بگشت از برش چرخ سالی چهل

پر از هوش مغز و پر از رای دل

چو بنشست بر جایگاه مهی

چنین گفت بر تخت شاهنشهی

که بر هفت کشور منم پادشا

جهاندار پیروز و فرمانروا

به فرمان یزدان پیروزگر

به داد و دهش تنگ بستم کمر

وزان پس جهان یکسر آباد کرد

همه روی گیتی پر از داد کرد

نخستین یکی گوهر آمد به چنگ

به آتش ز آهن جدا کرد سنگ

سر مایه کرد آهن آبگون

کزان سنگ خارا کشیدش برون

چو بشناخت آهنگری پیشه کرد

گراز و تبر ارّه و تیشه کرد

نیا را همی بود آیین و کیش

پرستیدن ایزدی بود بیش

بدان گه بُدی آتش خوبرنگ

چو مر تازیان راست محراب سنگ

به سنگ اندر آتش بدو شد پدید

کز او در جهان روشنی گسترید

هوشنگ پیشدادی شخصی بود که علاوه بر کشف آتش، استخراج آهن، شیوه کشت و کار،‌ کاشت درخت، حفر کاریز یا قنات، گله‌داری، گسترش شهرنشینی و کارهای دیگر بسیاری را منسوب به او می‌دانند.

در روایت فردوسی، روزی هوشنگ با ملازمان از کوه گذر می‌کرد؛ ماری سیاه در دامنه کوه می‌بیند و سنگی به سوی او پرتاب می‌کند.

مار فرار کرد و سنگ به کوه برخورد و در نتیجه برخورد سنگ‌ها جرقه‌ای ایجاد و آتش پدیدار شد.

شب هنگام آتش افروختند و این اتفاق خجسته را جشن گرفتند و بدین سان جشن یا جشن‌های آتش پدید آمد.

در شاهنامه (در بخش پادشاهی هوشنگ) به داستان کشف آتش چنین اشاره شده است:

یکی روز شاه جهان سوی کوه

گذر کرد با چند کس هم گروه

پدید آمد از دور چیزی دراز

سیه رنگ و تیره ‌تن و تیز تاز

دو چشم از بر سر چو دو چشمه خون

ز دود دهانش جهان تیره‌گون

نگه کرد هوشنگ باهوش و سنگ

گرفتش یکی سنگ و شد تیز چنگ

به زور کیانی رهانید دست

جهانسوز مار از جهانجوی جست

برآمد به سنگ گران سنگ خرد

همان و همین سنگ بشکست گرد

فروغی پدید آمد از هر دو سنگ

دل سنگ گشت از فروغ آذرنگ

نشد مار کشته ولیکن ز راز

ازین طبع سنگ آتش آمد فراز

جهان‌دار پیش جهان آفرین

نیایش همی کرد و خواند آفرین

که او را فروغی چنین هدیه داد

همین آتش آنگاه قبله نهاد

بگفتا فروغی است این ایزدی

پرستید باید اگر بخردی

شب آمد برافروخت آتش چو کوه

همان شاه در گرد او با گروه

یکی جشن کرد آن شب و باده خورد

سده نام آن جشن فرخنده کرد

ز هوشنگ ماند این سده یادگار

بسی باد چون او دگر شهریار

کز آباد کردن جهان شاد کرد

جهانی به نیکی ازو یاد کرد

علاوه بر این روایت، فردوسی چندین جای دیگر از شاهنامه به آتش یا جشن آتش اشاره کرده و از آتشکده‌ها سخن گفته است. از آن جمله در آغاز کتاب شاهنامه، شاعر از اهمیت آتش و برتری آن بر دیگر عناصر سخن می‌گوید:

از آغاز باید که دانی درست

سر مایه گوهران از نخست

که یزدان ز ناچیز چیز آفرید

بدان تا توانایی آرد پدید

سر مایه گوهران این چهار

بر آورده بی‌رنج و بی‌روزگار

یکی آتشی بر شده تابناک

میان آب و باد از بر تیره خاک

زمین را بلندی نبد جایگاه

یکی مرکزی تیره بود و سیاه

ستاره بر او بر شگفتی کرد

به خاک اندرون روشنایی فزود

همی بر شد آتش فرود آمد آب

همی گشت گرد زمین آفتاب

گیا رست با چند گونه درخت

به زیر اندر آمد سرانشان ز بخت