به گزارش سلام نو، درشهر بابل در محله حمزه کلا ساختمان زیبایی است که سقانفار کیجا تکیه نام دارد و در دوره قاجار ساخته شده است. این بنا دارای ستونهای زیبای چوبی مزین به نقش و نگاره هایی از فرهنگ و ادبیات ایران و چین است که در نوع خود کم نظیر می باشد. این بنا دارای چوب بریهایی بشکل اژدها نیز می باشد که برگرفته از فرهنگ چین بوده و بیانگر نکاتی از تاثیر فرهنگ چین بر ایران است. کیجا تکیه که در ضلع شمالی غربی شهر بابل واقع در محله حمزه کلا واقع شده است در اصل شامل تکیه و سقانفار بوده است. بنای تکیه کاملاً نوساز است ولی بنای سقانفار به همان سبک اولیه دوره قاجار باقی مانده است.
تکیه ها که معمولا" در مرکز هر محله قرار دارند، در بابل مکانی برای عزاداری ماه محرم محسوب می شوند که اکثرا"مردان از آن استفاده می کنند. تکیه معمولا" شامل یک اتاق است که گاهـی یک راهرو و گاهی دو راهرو در جنب اتاق قرار دارد که در بعضی از نمونه ها راهروی طبقه هـمکف با پلکان به فضای کوچکی در طبقه اول ارتباط می یابد.
در شهر بابل معمولا"در جنب هر تکیه یک ساختمان کوچک نیز به نام سقانفار یا سقاتالار قرار دارد که خدمات تکیه را تأمین می نماید. سقاتالارها عموما"در زمان قاجار ساخته شده اند و مانند سقاخانه هـا در سایر نقاط ایران به غیر از جنبه خدماتی (دادن آب و شربت به عزاداران) دارای جنبه تقدس نیز هستند و بسیاری از حاجت مندان شب را در آنجا به صبح می رسانند. نفار در بابل به آلاچیق یا دکه چوبی که سقفش را با گاله می پوشانند گفته می شود، مانند باغ نفار که در وسط باغ ساخته می شود.
سقانفار کیجا تکیه بابل
در حال حاضر ساختمان کیجا تکیه کاملا" تخریب و بازسازی شده است و تنها سقانفارآن باقی است. در کتاب از آستارا تا استارباد صفحه ۲۹۶در باره این سقانفار چنین آمده است: سقاتالار آن بسیار زیباست و به جرأت می توان گفت که زیباترین و پرکارترین سقاتالاری است که تاکنون دیده شده است.این سقاتالار شامل دو قسمت اصلی بالا و پائین است. قسمت بالا فضائی است به پهنای سه و درازای چهارمتر که اطراف آن چهارده ستون لاچ لنگری مارپیچ بسیار ظریف دیده می شود. شش سر ستون آن دهان اژدری است و در مابقی به جای نقش دهان اژدری کلمات یا قاضی الحاجات را با خط عکس حک کرده اند. تزئینات چوبی که بر روی ستون این قسمت مشاهده می شود، بسیار شبیه عمارتی است که در کاخ تابستانی پکن قرار دارد، و نیز مشابه مسجدی در استان چینگ خی یا شبستان مسجد خه بی لین در شهر لهاسا در تبت است. (محل اتصال تیر و ستون در کیجا تکیه با عبارت یا قاضی الحاجات و معکوس آن تزئین یافته و در نمونه های چینی با نقشهای اسلیمی مزین شده است.) همچنین سقف این قسمت دو رده شیر سر ظریف پرکار تراش دار دارد و بالای آنها هـشت پلور نیم گرد با نقش تراشیده ای در وسط کشیده اند بالای پلورها تخته کوبی است. قابل ذکر است که تکیه روستای آقا ملک بابل نیز همان تزئینات اسلیمی را دارد و نمای آن به شبستان مسجد خه بی لین در شهر لهاسا بسیار شبیه است.
نقاشی‌های بنا
بر روی تخته ها نقاشی های مختلف بدین شرح ترسیم شده است: جبرئیل، خورشید، دیو، بدنهای انسانی با سرهـای نظیر سگ، شغال، ماهـی، پرندگان مختلف،اژدها، سه طبال و سه سرناچی که یکی ازآنها سبیلی بزرگ دارد، چهار تفنگچی، شیری که بر پشت آهـو حمله کرده است، جن، مردی قلیان بدست، شکارچی با تفنگی سرپر، دواره کش که با اره ها کنده ای را اره می کنند، مالک عذاب، پرنده ای که دنبال ماهی بزرگی را در دهان گرفته، ماهـیگیر، رستم و دیوسفید، دختری که گاو می دوشد، اسرافیل مشغول دمیدن درصور، سرو، بچه، اسب، نامه عمل خوب که بدست فرشته‌ای است و برآن نامه نوشته است: «مشهدی محمد علی خان و کربلایی یوسف و کربلایی تقی»، فرهاد کوهـکن، چوپان با گوسفندان، زارع در حال درو، شیرین بر سرجان کندن فرهاد، زن زیبایی که بر گردن او مار پیچیده است، فیل، ماری که دور مرغی پیچیده است. اطراف نقاشی ها و زیر سقف مرثیه دوازده بند محتشم کاشانی با خط خوش نستعلیق حاجی آقا بارفروش یوم جمعه سنه ۱۳۰۶ نوشته شده است. بر یکی از تخته های سقف نیز با خطی خوش نوشته است: بانی این سقاتالار مشهدی علی خان عمل نجاری از مشهدی داداش نوائی سنه ۱۳۰۶
مشخصات بنا و معماری
اطراف این بنا در دهة ۱۳۲۰ هـ ش. با آجرهایی به رنگ قرمز و قطع خشتی به اندازه ۴*۲۰*۲۰ سانتیمتر با بند کشی سفید تعمیر شده و دارای نقوش هندسی بسیار زیبا به شکل پرنده، گلدان، درخت سرو و نقوش هندسی مدور است. محوطه این بنا قبرستان است. هر چند در ضلع شمالی آن در و پنجره آلومینیومی نصب کرده اند، ولی این سقانفار را می توان از گویاترین نمونة معماری مقدس به شکل مکعب، بنای کعبه در شمال ایران دانست. سقانفار شامل دو طبقه به طول ۵۰/۶ متر و عرض ۳۰/۵ متر و ارتفاع ۲۰/۵ متر با پوشش سفال به طریق شیروانی است. ستونها به صورت کنده کاری است و قسمت سقف از طرحها و نقشهای متنوعی تشکیل شده است.
قسمت زیرین این سقاتالار نقش ونگار کمتری نسبت به بالا دارد. این قسمت شامل ده ستون است که دو به دو نقش های کنده کاریهای آنها یکی است. دو عدد از آنها لاچ لنگری مارپیچ و دو عدد لاچ لنگری هـفت و هـشت و مابقی ستونهای چهار سوی پخ زده است که وسط آنها نقش کنده کاری دارد. سر ستونهای چهار کنج، دهان اژدری است که اژدهای آنرا از داخل رنگ آمیزی کرده اند و سر هر اژدها شاخی از چوب دو سه شاخه نظیر شاخ گوزن است شاخهای اژدها به طرف پائین است.
بر اساس کتاب «تاریخ نقاشی ایران» "اژدها در چین نمایانگر قدرت باروری و نیروی کیهانی آشکار در طبیعت است. نقاشی ایران بدون توجه به این معنای نمادین، از الگوی چینی استفاده می کند و جانور را در حالت شکست خورده به دست بهرام نشان می دهد." اژدها در نقاشی مینیاتور ایران و در شاهنامه فردوسی، نیرویی اهریمنی است، ولی در حکاکیهای این ساختمان به صورت پایه و نیروی نگهدارنده سقف متجلی شده و یا در گوشه دیگر این بنا مانند نیروی محافظت کننده خورشید، در دو سوی آن قرار رفته است و با احاطه همه جانبه ای که اژدها بر سازه و نقشهای این ساختمان مقدس دارد، به نظر نمی رسد مبین نقش منفی سنتی جانور در فرهنگ ایران باشد.
وجه تسمیه
درباره وجه تسمیه این بنا آمده که بیماری وبا در محله حمزه کلا شایع شده بود که افراد محله را یکی پس از دیگری به کام مرگ می فرستاد، تا این که دو تن ا زدختران نذر کردند اگر مردم از این بیماری نجات یابند آنها تمام جهیزیه خود را بفروشند و تکیه بسازند. نذر آنها اجابت شد، پول جهاز را زمین خریدند و مابقی را صرف ساخت تکیه کردند. دو سال بعد هر دو آنها بر اثر بیماری در گذشتند و تکیه به این نام معروف شد. کیجا در فرهنگ مازندرانی به معنای دوشیزه است.
تاثیر معماری و فرهنگ چین بر ایران
سابقة روابط ایران و چین به حدود دو هزار و پانصد سال قبل، یعنی آغاز دوره هخامنشیان برمی گردد و نخستین سفیر چین در ایران در زمان اشکانیان (پارت) به ایران آمد. در دوره حکومت کورش بزرگ و داریوش اوّل هخامنشی، دو کشور مرز مشترک داشته اند و در دوران اعتلای کشور، از جمله دوران حکومت انوشیروان ساسانی و شاه عباس اول صفوی نیز هم مرز بوده اند.
یکی از دلایل عمده حمله یونانیان به دولت پارس وجود راه بزرگ بازرگانی بود که یک سر آن در خاور آسیا و کشور چین، و سر دیگر آن در باختر آسیا و در اختیار یونانیان قرار داشت و بخش قابل توجهی از آن در تصرف دولت پارس بود. این جاده بازرگانی در زمان مارکوپولو راه ابریشم نامیده شد، در مسیر خود جریان اقتصادی ـ فرهنگی دو سویه قدرتمندی را به وجود آورد و شاهرگ ارتباطی شرق و غرب گردید. مسیر جاده ابریشم از لویانگ در کشور چین آغاز می شد و پس از عبور از لوان هوانگ، ختن، یارقند، کاشغر به بلخ و مرو و از آنجا به سرخس در داخل مرز ایران کنونی می رسید و در ایران از طوس و نیشابور، بسطام، دامغان، سمنان، ری، قزوین، طارم، سراب، تبریز و مرند به ماکو می گذشت و از مرزهای فعلی ایران خارج می شد و در ترابوزان کنونی ترکیه پایان می یافت. به نظر می رسد تبادلات فرهنگی چین و ایران در شهرهای واقع در مسیر جاده، بیشتر و سریعتر از سایر نقاط بوده است.
بجز جاده ابریشم، داد و ستد دریایی نیز میان دو کشور انجام می شد که مسیر آن به سبب حمل و نقل ادویه، به جاده ای به این نام مشهور است. فقیه همدانی جغرافی نویس ایرانی ثروت بنادری مانند سیراف، ابلّه و بصره را مرهون تجارت دریایی با چین و هند دانسته است. این راه از خلیج فارس آغاز می شد و به بندر کانتون در منتهی الیه جنوب شرقی چین می رسید. این جاده در ایران دارای چند انشعاب بوده که قاعدتاً اهمیت مسیر اصلی را نداشته اند و یکی از آن انشعابات از مشهد، قوچان، شیروان، بجنورد و سپس از خطّه شمال رشته کوه البرز، یعنی مازندران و گیلان عبور می کرده است.
در کتاب سیر فلسفه در ایران، از معبدی بودایی در باکو که در آن زمان جزو ایران بود، یاد شده که در زمان تألیف کتاب نیز برپا بوده است و هر سال جمع کثیری به قصد زیارت این معبد از ایران عبور می کرده اند و افکار خود را به ایرانیان انتقال می دادند. در این کتاب، انتقال افکار به طور خاص مربوط به جهان بینی و فلسفه دانسته شده و وجوه اشتراک تصوف و بودیسم که در دو کشور چین و هند نفوذ داشته است، مطرح شده اند.
می دانیم که پس از عصر اسکندر، بودا گرایی در ایران خاوری نیرومند بود و حتی در نواحی دورافتاده ای مثل طبرستان (مازندران کنونی) پیروان فراوان داشت و بسیاری از کاهنان بودایی به بلخ راه یافتند.“ در مقالة «خط سیر جاده ابریشم» بر ارتباط نزدیک حکمرانان طبرستان و پادشاهان چین تأکید شده است.
نفوذ بودائیان در شرق ایران، پیدایش کیش مانویّت از اختلاط بودایی و نسطوری و زرتشتی در ایران، مبادلة کالا از راه خلیج فارس، نفوذ داروها و طب چینی به ایران، نفوذ شیوه های خاص نقاشی چین در هنر ایران و مینیاتور، حفاظت کاروانهای تجاری چینی توسط پادشاهان اشکانی و ساسانی و فرار شاهزادگان ساسانی به چین پس از حمله اعراب از نمونه های این تقابل فرهنگی بین ایران و چین است.
از سوی دیگر ایران نیز بر فرهنگ و معماری چین بی تاپیر نبود. نفوذ اسلام خصوصاً مذهب تشیع در چین، استفاده از واژه های فارسی در نیایشهای مذهبی مسلمانان چین، مدارک فراوان دال بر همکاری میان دو کشور، از قبیل دست نوشته، نقاشی و…،واژه های مربوط به تجارت چینی در اسامی و نامهای خانوادگی ایرانی، داستان های شاهنامه فردوسی و اشعاری از سعدی، خاقانی، مولوی، حافظ و باباطاهر که از کشور چین در آنها نامبرده شده، تألیف کتاب جامع التواریخ توسط رشید الدین فضل الله با استفاده از دانسته های سفرا و بازرگانان چینی، سیستم آبیاری قدیمی کاریز یا قنات که در کشور چین هم با نام کارز استفاده می شده است، شباهت در طرز برخورد، رفتار، ادب و سلام در دو فرهنگ، تقدُّس بعضی از درختان توت در ایران و کرم ابریشم در چین، و در آخر شباهت در معماری و تزیین خانه های سنتی از نمونه های این اثر است.
سقانفار چیست؟
سقانفار سقانپار یا سقاتالار آلونک ها یا اتاقک هایی هستند که در استان مازندران برای استفاده های گوناگون اغلب در کنار حسینیه ها، مساجد یا محوطه گورستان ها ساخته می شوند. سقانفار معمولاً موقوفه ابوالفضل بودند که ثروتمندان از آن برای شرکت در مراسم سوگواری استفاده می کردند. قسمت بالای این مکان محل قرارگیری نوحه خوان بوده است و در قسمت پایین به مردم چای داده می شد. به این وسیله متولیان مراسم عزاداری سعی می کردند به این وسیله شرایط حضور مردم در بیرون مسجد و حضور آنها برای برگزاری مراسم را به نوعی فراهم سازند.
سقانفارها با مواد و مصالح چوبی ساخته می شود و عمده کارکرد این بناها که به یاد ابوالفضل (ملقب به سقای دشت کربلا) ساخته شده اند در ایام ماه محرم و عزاداری های مربوط به این ماه است. سقانفارها که معمولاً دو طبقه هستنند، از طریق پلکان های چوبی از پایین به طبقة بالا راه دارند. طبقه اول آن مکانی است که معمولاً زنان محلی در آن جمع شده و عزاداری می کنند و در طبقه دوم نیز مردان در طول شب های عزا و دهه اول ماه محرم به عزاداری می پردازند. طبقه زیرین گاهی بنای محصور و گاه تشکیل شده از پایه های قطور چوبین است.
از معروف ترین سقانفارهای مازندران می توان به «کیجا تکیه» در شهر بابل، «شیاده» و «کبریاکلا» در اطراف بابل و «آهنگرکلا»، «زرین کلا» و «هندو کلا» در آمل اشاره نمود.
همچنین نوعی از این بنا که ساده و فاقد تزئینات است، در کشتزارها ساخته می شود و محل پاسداری از محصولات بشمار می رود. این نوع خاص به «ساقنفار» معروف بوده و نگهبان که «شوپه» (شب پا) نام دارد، در بلندای آن نشسته و به ایجاد صدای بلند با کوبیدن بر تشت می پردازد و حیوانات را فراری می دهد.
منبع: تریپ یار
نظر شما