نظام جمهووری اسلامی ایران از بدو تاسیس خود و رفراندوم تایین سرنوشت نظام سیاسی حاکم بر کشور با انتخاب و انتخابات گره خورده و یکی از مهم‌ترین انتخابات‌هایش انتخابات مجلس شورای اسلامی است. انتخابات مجلس شورای اسلامی هر چهار سال یک بار برای تعیین نمایندگان مردم در قوه مقننه برگزار می‌شود.
میزان تاثیر گذاری مجلس بر امور کشور و همچنین تاکیدات چون بر راس امور بودن این نهاد انتخابات مجلس شورای اسلامی را به انتخاباتی مهم بدل کرده است. انتخابات مجلس شورای اسلامی پس از تایید صلاحیت نامزدها توسط شورای نگهبان برگزار می‌شود و هر کس بیشترین رای را در حوزه خود کسب کند به مجلس راه می‌یابد.
سه دوره انتخابات مجلس شورای اسلامی در زمان رهبری امام خمینی انجام پذیرفت و تاکنون نیز هفت انتخابات مجلس در زمان رهبری آیت‌الله خامنه‌ای برگزار شده است.
توصیه‌های امام خمینی درباره انتخابات مجلس شورای اسلامی
امام خمینی در 17 اردیبهشت 59 در پیامی درباره انتخابات مجلس شورای اسلامی معیارهایی را برای انتخاب به مردم توصیه کردند از جمله اینکه:
1-کسانی را انتخاب کنند که صد در صد مسلمان و معتقد به احکام اسلام و متعهد به اجرای احکام اسلام و مخالف با مکتب های انحرافی و معتقد به جمهوری اسلامی باشند.
2- شناخت این اشخاص یا با آشنایی به اعمال و رفتار آنان از زمان رژیم طاغوت تاکنون است و یا به معرفی روحانیون متعهد در شهرستان ها یا اشخاص متدین موجه که گرایش به چپ و راست یا دسته‌ای نداشته باشند.
3- باید به اشخاصی که احتمال انحراف در آنان می‌رود رای ندهند- چه احتمال انحراف عقیدتی، اعمالی و یا اخلاقی- که به چنین اشخاص اعتماد نمی‌شود کرد و رای به آنان موجب مسئولیت خواهد بود.
4- تحت تاثیر تبلیغات واقع نشوند و خودشان با موازین اسلامی، اشخاص صحیح را انتخاب کنند.
5- ممکن است بعضی شیاطین، مطالبی را بین مردم ناآگاه پخش کنند و آنان را در رای دادن یا رای به اشخاص صحیح دادن منحرف کنند. یک آنکه گفته شود کسانی که در مرحله اول رای دادند نباید در این مرحله رای دهند، در صورتی که این مرحله با مرحله اول فرقی ندارد و مقتضی است همه ملت در رای دادن شرکت کنند. دوم آنکه گفته شود خوب است به همه گروهها چه چپی و چه انحرافی رای دهید که مجلس شورا جامع همه گروه ها باشد. این یک مطلب غلطی است که منحرفین درست کرده‌اند تا در مجلس با خدعه شرکت کنند، و ملت به این مطالب انحرافی گوش فرا ندهد و به اشخاص با شرایط فوق رای دهد.
6- امید است ملت مسلمان ایران در این امر حیاتی که سرنوشت جامعه به آن مرتبط است شرکت کنند و روز جمعه همه قشرها زن و مرد بپاخیزند و به سوی صندوقها بروند و رای خود را بدهند. 7- در این روز افرادی فرصت طلب در حوالی صندوق ها جمع می‌شوند و به مردم پیشنهاد افرادی خاص را می‌کنند؛ به حرفهای آنان گوش ندهید و آرای خود را به اشخاص صحیح بدهید.
8- اشخاص بی سواد قبلًا با مشورت اشخاص مطمئن متدین، کاندیداهای خود را که در تهران دوازده نفر و در شهرستانها به تعدادی که لازم است می‌باشد، به وسیله شخص متدینی بنویسند و باز به شخص دیگری که مطمئن است بدهند بخواند و خودشان با دست خودشان رای خود را به صندوق بیندازند و اختیار نوشتن رای یا به صندوق انداختن را به هیچ کس ندهند.
با تمام این معیارهای کلی امام هیچ گاه در انتخابات مجلس شورای اسلامی مردم را به رای دادن به گروه خاصی توصیه نکردند و همیشه تلاش داشتند تا تعادل را در حمایت از تمام جناح‌های سیاسی رعایت کنند.
اولین دوره مجلس شورای اسلامی 24 اسفند سال 58 برگزار شد و 3 هزار و 694 نفر برای شرکت در آن ثبت‌نام کردند و از بین 20 میلیون و 857 هزار 391 نفر واجدان شرایط شرکت در رأی‌گیری تعداد 10 میلیون و 875 هزار و 969 نفر در انتخابات شرکت کردند و میزان مشارکت مردم در این دوره از مجلس، که مجلس ملی نامیده می‌شد 52 و 14 دهم درصد بود.
از میان 327 نماینده‌ای که توسط مردم برای حضور در نخستین دوره مجلس انتخاب‌شده بودند تنها 4 نفر از آن‌ها زن بودند.
بسیاری این دوره از انتخابات مجلس شورای اسلامی را آزادترین دوره آن می‌دانند که تمام نیروهای سیاسی از جمله ائتلاف بزرگ،نهضت آزادی، نیروهای ملی و مجاهدین خلق فرصت شرکت در آن را یافتند.
ناکام بزرگ این انتخابات مجاهدین خلق بودند. مسعود رجوی رهبر مجاهدین خلق از تهران (با ۵۳۰ هزار رأی) و ۲۹ کاندیدای دیگر مجاهدین از شهرستانها به مرحله دوم رسیدند اما هیچ‌یک از آن‌ها در دور دوم انتخاب نشدند و در برابر رقبای خود شکست را پذیرفتند.
ائتلاف بزرگ که متشکل از جامعه روحانیت مبارز، حزب جمهوری اسلامی، سازمان مجاهدین انقلاب اسلامی، انجمن اسلامی معلمان، نهضت زنان مسلمان، سازمان فجر اسلام، اتحادیه انجمن‌های اسلامی شهر ری و بنیاد الهادی بود بیشترین رای را کسب کرد و اکثریت نسبی مجلس را در اختیار داشت. حامیان ابوالحسن بنی صدر و نهضت آزادی دیگر نیروهای پیروزی در انتخابات بودند.
انتخابات مجلس شورای اسلامی و جایگاه مجلس در قانون
انتخابات مجلس شورای اسلامی یا به طوری کلی انتخابات مجلس در ایران قدیمی‌ترین انتخابات ایران است. هرچند اولین دوره انتخابات مجلس شورای اسلامی در جمهوری اسلامی انجام گرفت ولی پیش از آن انتخابات مجلس شورای ملی در ایران در دوره‌های متمادی برگزار شده بود.
در قانون اساسی مشروطه و قانون اساسی جمهوری اسلامی پیش از بازنگری نام این نهاد مجلس شورای ملی بوده‌است. هر چند که در ۳۱ تیر ۱۳۵۹ نمایندگان مجلس این نهاد را «مجلس شورای اسلامی» نامگذاری نمودند.
بر طبق اصل ۶۲ قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران، مجلس شورای اسلامی از نمایندگان ملت که به‌طور مستقیم و با رأی مخفی انتخاب می‌شوند تشکیل می‌گردد. دوره نمایندگی در این مجلس چهار سال است که انتخابات مجلس شورای اسلامی هر دوره باید پیش از پایان دوره قبل برگزار شود، به‌طوری‌که کشور در هیچ زمان بدون مجلس نباشد.
عده نمایندگان مجلس اکنون 290 نفر است و از تاریخ همه‌پرسی سال ۱۳۶۸ پس از هر ده سال، با در نظر گرفتن عوامل انسانی، سیاسی، جغرافیایی و نظایر آن‌ها حداکثر بیست نفر نماینده می‌تواند اضافه شود. زرتشتیان و کلیمیان هر کدام یک نماینده و مسیحیان آشوری و کلدانی مجموعاً یک نماینده و مسیحیان ارمنی جنوب و شمال هر کدام یک نماینده انتخاب می‌کنند. محدوده حوزه‌های انتخابیه و تعداد نمایندگان را قانون معین می‌کند.
پس از برگزاری انتخابات مجلس شورای اسلامی، جلسات مجلس شورای اسلامی با حضور دو سوم مجموع نمایندگان رسمیت می‌یابد و تصویب طرحها و لوایح طبق آیین‌نامه مصوب داخلی انجام می‌گیرد مگر در مواردی که در قانون اساسی حدنصاب خاصی تعیین شده باشد. برای تصویب آیین‌نامه داخلی موافقت دو سوم حاضران لازم است.
شرایط نامزدی در انتخابات مجلس شورای اسلامی
انتخابات مجلس شورای اسلامی از این جهت که احزاب با دست بازتر و نمایندگان بیشتری فرصت شرکت در آن را دارند از اهمیت خاصی برخوردار است و بسیار مورد توجه گروه‌های سیاسی مختلف است.
آن‌چنان که گفته شد نمایندگان مجلس شورای اسلامی هر چهار سال یک بار و از طریق انتخابات تعیین می‌شوند. نامزدهای شرکت در انتخابات مجلس شورای اسلامی باید مورد تأیید نهادهای مربوط قرار گیرند. این نهادها به دو گروه تقسیم می‌شوند. اول هیئت‌های اجرایی که وابسته به دولت و وزارت کشور هستند و دوم شورای نگهبان که وظیفه تایید نهایی نامزدها را به عهده دارد. پس از ورود منتخبین به مجلس، اعضای مجلس جدید باید با اعتبار نامه یکدیگر را تایید کنند.
در انتخابات مجلس شورای اسلامی هیئت‌های اجرایی برای هر داوطلب هفت شرط را مورد بررسی قرار می‌دهند و در صورت احراز تمامی این شروط از جانب داوطلب وی را برای تأیید صلاحیت به شورای نگهبان معرفی می‌کنند. شرایط هفت‌گانه به شرح زیر است:
داشتن سلامت جسمانی در حد نعمت بینایی، شنوایی و گویایی
عدم سوء پیشینه و محکومیت قضایی
عدم سوء شهرت در حوزه انتخابیه
داشتن حداقل ۳۰ سال کامل سن برای ثبت نام
داشتن حداقل مدرک کارشناسی ارشد یا معادل آن
اعتقاد و التزام عملی به نظام جمهوری اسلامی ایران و قانون اساسی آن
اعتقاد و التزام عملی به اسلام و اصل مترقی ولایت مطلقه فقیه
پس از هیئت‌های اجرایی نوبت به شورای نگهبان می‌رسد که به تأیید صلاحیت داوطلبان شرکت انتخابات مجلس شورای اسلامی بپردازد. در صورتی که شورای نگهبان نیز صلاحیت داوطلبی را تأیید کرد وی می‌تواند در انتخابات شرکت کند.
قابل توجه است که داوطلب شرکت در انتخابات مجلس شورای اسلامی در هر دو مرحله هیات اجرایی و شورای نگهبان می‌تواند به عدم احراض صلاحیت خود توسط این دو نهاد اعتراض کند. اعتراضی که در مورد افرادی چون علی مطهری نتیجه داده و درباره بسیاری دیگر نتیجه نداده است.
میزان مشارکت مردم در انتخابات نخستین دوره ۵۲ درصد، در دومین دوره ۶۴.۶ درصد، در سومین دوره ۵۹.۷ درصد، در چهارمین دوره ۵۸ درصد، در پنجمین دوره ۷۱.۱ درصد، در ششمین دوره ۶۷ درصد، در هفتمین دوره ۵۱.۱۵ درصد، در هشتمین دوره ۵۱ درصد، در نهمین دوره ۶۴.۲ درصد و در دهمین دوره ۶۲ درصد بوده‌است.
سوگند و هیات رییسه مجلس
نمایندگان منتخب که پس از تأیید صلاحیت در در انتخابات مجلس شورای اسلامی به پیروزی دست پیدا کردند، در اولین گام باید در صحن مجلس سوگندی را ادا کنند که در آن به کتاب قرآن قسم می‌خورند. متن این سوگندنامه به شرح زیر است:
بسم‌الله‌الرحمن‌الرحیم
من در برابر قرآن مجید، به خدای قادر متعال سوگند یاد می‌کنم و با تکیه بر شرف انسانی خویش تعهد می‌نمایم که پاسدار حریم اسلام و نگاهبان دستاوردهای انقلاب اسلامی ملت ایران و مبانی جمهوری اسلامی باشم، ودیعه‌ای را که ملت به ما سپرده به عنوان امینی عادل پاسداری کنم و در انجام وظایف وکالت، امانت و تقوی را رعایت نمایم و همواره به استقلال و اعتلای کشور و حفظ حقوق ملت و خدمت به مردم پایبند باشم، از قانون اساسی دفاع کنم و در گفته‌ها و نوشته‌ها و اظهارنظرها، استقلال کشور و آزادی مردم و تأمین مصالح آن‌ها را مد نظر داشته باشم.
نمایندگان اقلیت‌های مذهبی نیز همین سوگند را ذکر می‌کنند و تنها به جای قرآن نام کتاب مقدس خود —اوستا، انجیل یا تورات— را بر زبان می‌آورند.
هر نماینده در برابر تمام ملت مسئول است و حق دارد در همه مسایل داخلی و خارجی کشور اظهار نظر نماید.
سمت نمایندگی قائم به شخص است و قابل واگذاری به دیگری نیست.
نمایندگان مجلس در مقام ایفای وظایف نمایندگی در اظهار نظر و رأی خود کاملاً آزادند و نمی‌توان آن‌ها را به سبب نظراتی که در مجلس اظهار کرده‌اند یا آرایی که در مقام ایفای وظایف نمایندگی خود داده‌اند تعقیب یا توقیف کرد. مشهوترین ماجرایی که درباره این مسئله در سال‌های اخیر اتفاق افتاد تلاش برای جلب محمود صادقی به خاطر اظهاراتش درباره قوه قضاییه بود که در نهایت با حمایت رییس مجلس، محمدرضا عارف و عموم نمایندگان با شکست مواجه شد و او پس از یک شب پر تنش به مجلس برگشت.
طبق قانون آئین‌نامه داخلی مجلس شورای اسلامی مصوب ۱۳۷۹/۰۱/۲۰ با اصلاحات و الحاقات بعدی فرایند انتخاب رئیس مجلس شورای اسلامی بدین قرار است:
-هیئت رئیسه سنی
پس از برگزاری انتخابات مجلس شورای اسلامی و مستقر شدن نمایندگان در مجلس مسن‌ترین فرد از نمایندگان حاضر به‌عنوان رئیس سنی و فرد بعدی به‌عنوان نایب رئیس و دو نفر از جوانترین نمایندگان حاضر به سمت دبیر معین می‌شوند و در جایگاه هیئت رئیسه قرار می‌گیرند. درصورت تساوی سن، هیئت رئیسه سنی با قید قرعه از بین مسن‌ترین و جوانترین نمایندگان حاضر تعیین خواهد شد. اعلام هیئت رئیسه سنی با اداره کل قوانین مجلس است.
وظایف هیئت رئیسه سنی، اداره جلسه افتتاحیه، انجام مراسم تحلیف، اقتراع شعب و اجرای انتخابات هیئت رئیسه موقت است.
-هیئت رئیسه موقت
انتخاب هیئت رئیسه موقت در دومین جلسه علنی مجلس انجام خواهد شد. ترکیب و طرز انتخاب آن مانند هیئت رئیسه دائم است، به‌جز اینکه اکثریت نسبی در انتخاب رئیس کافی خواهد بود. هیئت رئیسه موقت بلافاصله پس از انتخاب، با متن سوگند نامه هیئت رئیسه دائم مراسم تحلیف را به جای خواهد آورد.
-هیئت رئیسه دائم
پس از تصویب اعتبارنامه حداقل دوسوم مجموع نمایندگان، هیئت رئیسه موقت اقدام به انتخاب هیئت رئیسه دائم می‌کند، اعضای هیئت رئیسه دائم برای یکسال انتخاب می‌شوند. مبنای تجدید انتخابات سالیانه، سالروز انتخابات هیئت رئیسه قبلی بوده و درصورتی که با تعطیلات مصادف گردد در جلسه قبل از آن انجام می‌گردد و مسوولیت هیئت رئیسه جدید از سالروز انتخابات قبل تفویض خواهد گردید.
انجام این مراحل و رسیدن به انتخابات هیئت رئیسه دائم یکی از مهم‌ترین وظایف مجلس پس از انتخابات مجلس شورای اسلامی است که باید با سرعت و دقت صورت بگیرد. البته قابل توجه است که انتخاب رییس و هیئت ریئسه دائم جدی‌ترین میدان رقابت گروه‌های سیاسی پس از پایان انتخابات مجلس شورای اسلامی است.
به عنوان نمونه در مجلس دهم و پس از پایان انتخابات مجلس شورای اسلامی تعیین رییس مجلس از بین عارف و لاریجانی یکی از مهم‌ترین رقابت‌های سیاسی داخلی مجلس بود که به وزن کشی نیروهای سیاسی نیز تبدیل شد و در نهایت لاریجانی رییس مجلس و عارف رئییس فراکسیون امید شد.
حاشیه‌های انتخابات مجلس شورای اسلامی
انتخابات مجلس شورای اسلامی همیشه در ایران با حاشیه‌هایی همراه بوده چه در سال‌های نخست که حضور نیروهایی چون بنی صدر و مجاهدین خلق در صحنه انتخابات پررنگ بود و چه در سال‌های بعد که با حذف این گروه‌های انتخابات مجلس شورای اسلامی به صحنه رقابت اصولگرایان و اصلاح طلبان بدل شد.
اصلاح طلبان عموما با شیوه تایید صلاحیت نامزدها در انتخابات مجلس شورای اسلامی معترض هستند و در انتخابات مجلس دهم کارشان به جایی رسید که در یافتن نامزد مناصب در تهران به مشکل اساسی برخوردند. به همین دلیل آن‌ها حوادث مختلفی را در انتخابات مجلس شورای اسلامی از سر گذارندند.
اصلاح‌طلبان تجربه یک دوره تحریم انتخابات مجلس شورای اسلامی را نیز در دوره نهم در کارنامه دارند، تحریمی که البته با رای معنادار خاتمی در دماوند همراه بود. احزاب اصلاح‌طلبی که این دوره از انتخابات مجلس شورای اسلامی را تحریم کردند عبارت بودند از:
جبهه مشارکت اسلامی، سازمان مجاهدین انقلاب اسلامی ایران، اعتماد ملی، مجمع مدرسین و محققین حوزه علمیه قم، مجمع روحانیون مبارز و حزب کارگزاران سازندگی
از سوی دیگر برخی اصلاح‌طلبان نیز در انتخابات مجلس شورای اسلامی شرکت کردند. از مهم‌ترین احزاب اصلاطلب حاضر در انتخابات مجلس نهم می‌توان به جبهه مردم‌سالاری و خانه کارگر اشاره کرد که در جریان برگزاری انتخابات با هم متحد شدند.
جبهه مردم‌سالاری در روز ۱۱ دی۱۳۹۰ در قالب ۱۴ حزب و تشکل قانونی به میدان پای نهادند. جبهه مردم‌سالاری با اعلام پایبندی به قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران و نظام ایران همایشی خبری برگزار کرد. مصطفی کواکبیان از اقلیت مجلس هشتم ایجاد ائتلاف جبهه مردم‌سالاری را رسماً اعلام کرد، هرچند در انتخابات شکست خورد.
جدول اطلاعات ده دورهٔ انتخابات مجلس شورای اسلامی
جمعیت واجد شرایط | شمار شرکت‌کنندگان | درصد مشارکت | تعداد داوطلبان | تاریخ برگزاری | مجلس |
۲۰٬۸۵۷٬۳۹۱ | ۱۰٬۸۷۵٬۹۶۹ | ۵۲٫۱۴ | ۳٬۶۹۴ | ۲۴ اسفند ۱۳۵۸ | اول |
۲۴٬۱۴۳٬۴۹۸ | ۱۵٬۶۰۷٬۳۰۶ | ۶۴٫۶۴ | ۱٬۵۹۲ | ۲۶ فروردین و ۲۷ اردیبهشت ۱۳۶۳ | دوم |
۲۷٬۹۸۶٬۷۳۶ | ۱۶٬۷۱۴٬۲۸۱ | ۵۹/۷۲ | ۱٬۹۹۹ | ۱۹ فروردین و ۲۳ اردیبهشت ۱۳۶۷ | سوم |
۳۲٬۴۶۵٬۵۵۸ | ۱۸٬۷۶۷٬۰۴۲ | ۵۷٫۸۱ | ۳٬۲۳۳ | ۲۱ فروردین ۱۳۷۱ | چهارم |
۳۴٬۷۶۳٬۹۲۷ | ۲۴٬۶۸۲٬۳۸۶ | ۷۱ | ۵٬۳۶۵ | ۱۸ اسفند ۱۳۷۴ | پنجم |
۳۸٬۷۲۶٬۴۳۱ | ۲۶٬۰۸۲٬۱۵۷ | ۶۷٫۳۵ | ۶٬۸۵۳ | ۲۹ بهمن ۱۳۷۸ و ۱۶ اردیبهشت ۱۳۷۹ | ششم |
۴۶٬۳۵۱٬۰۳۲ | ۲۳٬۴۳۸٬۰۳۰ | ۵۱٫۲۱ | ۸٬۱۷۲ | ۱ اسفند ۱۳۸۲ | هفتم |
۴۳٬۸۲۴٬۲۵۴ | ۲۴٬۲۷۹٬۷۱۷ | ۵۵٫۴ | ۷٬۶۰۰ | ۲۴ اسفند۱۳۸۶ | هشتم |
۴۸٬۲۸۸٬۷۹۹ | ۳۰٬۸۴۴٬۴۶۲ | ۶۳٫۸۷ | ۵٬۲۸۳ | ۱۲ اسفند ۱۳۹۰ | نهم |
۵۴٬۹۱۵٬۰۲۴ | ۳۳٬۹۵۶٬۶۵۱ | ۶۱٫۸۳ | ۱۲٬۰۷۲ | ۷ اسفند ۱۳۹۴ و ۱۰ اردیبهشت ۱۳۹۵ | دهم |
منبع:مشرق
