ارگ تبریز توسط خواجه تاج‌الدین علی‌شاه بنا شده‌است. این بنا براثر زمین‌لرزه و گذر زمان تا حدودی تخریب شده‌است. در محوطه ارگ، آثار تاریخی ارزشمندی همچون «مدرسهٔ نجات» که به‌عنوان یکی از نخستین مدارس ایران به‌شمار می‌رفت.

معرفی ارگ علیشاه یکی از عظیم‌ترین بناهای آجرکاری

به گزارش سلام نو، این بنا که بیش از هفتصد سال قدمت دارد، یادگار آسیب‌های طبیعی و تاریخی دوران گذشته است. احداث بنای ارگ علیشاه در سال ۷۱۶ هجری قمری به دستور تاج الدین علیشاه جیلانی  وزیر اولجایتو و بهادر خان از ایلخانان مغول آغاز و در سال ۷۲۴ به اتمام رسید. بدون هیچ تردیدی این بنا یکی از شاهکارهای هنر معماری اسلامی می باشد که عظمت آن در هنر معماری و بنا های اسلامی کم نظیر است. سبک معماری این بنا به شیوه آذری و معمار آن استاد فلکی تبریزی ذکر شده‌ است.در ساخت این بنا از ساروج و مصالح ساختمانی بادوام به کار رفته است. زلزله ویرانگر تبریز در قرن دهم که این شهر را با همه بناهای تاریخی‌اش ازجمله مسجد کبود ویران کرد، بخش اعظم این مجموعه را نیز فرو ریخت و گذر زمان و بی توجهی دولتهای مختلف نیز بر پیکر آن ضربه زد.

معرفی ارگ علیشاه یکی از عظیم‌ترین بناهای آجرکاری

ارگ تبریز (علیشاه) نام یک بنای تاریخی در تبریز است. سبک معماری این بنا به شیوه آذری و معمار آن استاد فلکی تبریزی ذکر شده‌است.

این ارگ یکی از بلندترین دیوارهای تاریخی کشور و نماد شهر تبریز است. این ارگ در مرکز شهر تبریز، در ضلع جنوبی تقاطع خیابان امام خمینی و فردوسی قرار دارد و امروزه فضای پیرامون آن برای برگزاری نماز جمعه مورد استفاده قرار می‌گیرد و مصلای بزرگ تبریز در این مکان احداث شده‌است.

ارگ تبریز توسط خواجه تاج‌الدین علی‌شاه بنا شده‌است. این بنا براثر زمین‌لرزه و گذر زمان تا حدودی تخریب شده‌است. در محوطه ارگ، آثار تاریخی ارزشمندی همچون «مدرسهٔ نجات» که به‌عنوان یکی از نخستین مدارس ایران به‌شمار می‌رفت و نیز «سالن تئاتر شیر و خورشید» قرار داشت که در سال ۱۳۶۰ بخش اعظمی از ارگ توسط جهاد سازندگی با بولدوزر و مواد منفجره ویران شده‌است.

امروزه تنها بخشی از دیوارهای عظیم و محراب بسیار بلند شبستان جنوبی این مسجد برجای مانده‌است که خود موید شکوه و آبادانی آن در گذشته‌است. دیوارهای موجود در حقیقت تشکیل‌ دهندهٔ ایوان طا ق‌پوش عظیمی بوده‌است. ارتفاع احتمالی بنا تا خط آغاز طاق استوانه‌ای ۲۵ متر (البته با دقت در تناسب سازه‌های اثر ۳۶ متر صحیح به‌نظر می‌رسد) بوده‌است.

معرفی ارگ علیشاه یکی از عظیم‌ترین بناهای آجرکاری

تاریخچه

بنای شکوهمند ارک تبریز بازمانده مسجدی است که در فاصله سالهای ۷۱۶تا ۷۲۴ ه.ق به همت تاج الدین علیشاه جیلان تبریزی وزیر اولجایتو و بهادر خان از ایلخانان مغول ساخته شد. قسمت جنوبی این مسجد دارای طاق بزرگی بود و مورخان نوشته اند:به علت فرو نشستن بنیان و تعجیل در اتمام آن ، طاق مذکور شکسته و فروریخته است. بنایی که اکنون به صورت سه دیوار بلند به شکل ایوان دیده میشود. قسمت مسقف مسجد بوده که عرض و ارتفاع آن هر یک حدود ۳۰ متر است. در حفریات اخیر دریافتند که ۷متر از دیوارها در زیر خاک مانده است. عرض دیوار حدود ۱۰ متر است و در داخل ، مرکب از دو دیوار عریض و مستحکم است که در چند مرحله به وسیله طاقهای متعدد متصل شده اند.

بنای اولیه ارگ در بین سال‌های ۷۱۸ تا ۷۳۹ هجری قمری با هدف ساخت آرامگاه بزرگی در صحن مسجد علیشاه تبریز در هنگام وزارت علیشاه انجام شد. با فروریختن سقف بنا به هنگام ساخت و نیز با فوت علیشاه ادامه ساخت بنا در آن زمان متوقف شد. با آغاز جنگ‌های ایران و روسیه در سال‌های ۱۸۰۴-۱۸۲۴ و جنگ ایران و انگلیس در ۱۸۵۷ این بنا و محوطه اطراف آن به سرعت به ارگی نظامی تغییر کاربری داده‌شد. به فرمان عباس میرزا ولیعهد قاجار سربازخانه٬ ستاد فرماندهی جنگ ارتش ایران٬ و کارخانه ریخته‌گری و توپ ریزی در محوطه ارگ تبریز ساخته شد. همچنین در عهد قاجار عمارت کلاه فرنگی نیز در همین محوطه ساخته شد. محوطه ارگ تبریز در دوران مختلف قاجار صحن ، محل زاویه و مدرسه علیشاه مبدل به انبار غلات و مخزن مهمات قشون گردید و حصاری دور آن کشیده شده و به نام ارگ مشهور شد

در دوران پس از مشروطه با هجوم روس‌ها مردم تبریز به دفاع در برابر تهاجم پرداختند. در این زمان ارگ نقطه تمرکز مدافعان تبریزی بود. آن‌ها توپی را نیز به بالای ارگ انتقال داده بودند تا در دفاع از مواضع خود از آن استفاده نمایند. با سقوط تبریز و به هنگام اشغال تبریز بدست قوای روس در سال ۱۲۹۰ روس‌ها دیوار ارگ را به توپ بستند. پس از اشغال نیز به علت بی مبالاتی روس‌ها در جابجایی، گلوله‌های توپ آتش بخشی از برج و باروی ارگ را فرا گرفت و آسیب زیادی به دیوارهای آن وارد آمد. در زمان مشروطیت هم بناهای اطراف آن مخزن مهمات دولتی بود. این مخزن به دست مشروطه خواهان افتاد و باعث تقویت آنان گردید. ازگ تبریز همیشه به صورت سنگری مستحکم و مسلط بر شهر تبریز محسوب میشده است .

https://fa.tripyar.com/uploads/picture/1/%D8%A7%D8%B1%DA%AF-%D8%B9%D9%84%DB%8C%D8%B4%D8%A7%D9%87-%D8%AA%D8%A8%D8%B1%DB%8C%D8%B2-%DB%B4.jpg

تعرض به حریم ارگ علیشاه:

در دوران مشروطه و پس از آن در محوطهٔ ارگ، بناهای دیگری شامل مدرسهٔ نجات٬ یکی از نخستین مدارس سبک مدرن ایران و سالن تئاتر شیر و خورشید ساخته شده بود. در دوران پهلوی با تخریب الحاقات زمان قاجار باغ ملت در محوطه جنوبی ارک ساخته شد. بنای ارگ تبریز و محوطهٔ باستانی آن در  ۱۵ دی ۱۳۱۰ خورشیدی به شمارهٔ ۱۷۰ در فهرست آثار ملی ایران به‌ثبت رسیده‌است و نقشهٔ حریم استحفاظی قانونی و ظوابط حفاظتی آن در نشست ۲۹ خرداد ۱۳۵۷ شورای حفاظت آثار تاریخی اداره کل حفاظت آثار تاریخی مشخص و مورد تأیید اعضا قرار گرفته‌ است.

https://fa.tripyar.com/uploads/picture/1/arg-alishah-1309.jpg

ارگ علیشاه ۱۳۰۹ شمسی

در سال ۱۳۱۰ حصار و باروهای قاجاری ارگ تخریب شد و ارگ با عنوان مسجد علی‌شاه به ثبت در فهرست آثار میراث فرهنگی ایران رسید. در سال‌های ۱۳۵۳ تا ۱۳۵۷ بیشتر سازه‌های قاجاری بنا با بهانه ایجاد فضای سبز تخریب شد. در سال ۱۳۶۰ به بهانه تاسیس مصلای نماز جمعه٬ دیوار شمالی عهد ایلخانی ارگ و به همراه پلکان قاجاری ارگ توسط جهاد سازندگی با استفاده از بولدوزر و مواد منفجره تخریب شد. در سال ۱۳۷۶ مجری طرح مصلای جدید تبریز در محدوده بنای ارگ اقدام به خاکبرداری عمیق در محدوده شرقی ارگ با استفاده از ماشین‌آلات سنگین نمودند. در نتیجه این خاکبرداری بازمانده‌های زیرساخت های مسجد ارگ علیشاه نابود شد. در بازسازی ارگ مابین سال‌های ۱۳۷۹ تا ۱۳۹۱ توسط سازمان میراث فرهنگی ایران باقیمانده علایم و نشانه‌های مربوط به ساخت و ساز دوران قاجار از این بنا زدوده شد.

امروزه تنها بخشی از دیوارهای عظیم و محراب بسیار بلند شبستان جنوبی این مسجد برجای مانده‌است. همین بنای باقیمانده از ارگ نیز تحت تاثیر بنای مصلی جدید که با ارتفاعی بیشتر از میزان پیشبینی شده در طرح حفاظت ارک ساخته شده قرار دارد. بازمانده‌های ارگ حاکی از وجود یک ایوان به‌عرض ۳۰٬۱۵ متر و جرز و دیواهای کناری به ضخامت ۱۰٬۴۰ متر و پی‌ها و فونداسیونی ژرف و حجیم متناسب سازه‌های فوقانی و ارتفاع احتمالی بنا تا خط آغاز طاق استوانه‌ای ۲۵ متر بوده‌است.

آخرین تعرض به حریم ارگ علیشاه: نمازگذاران پارکینگ می‌خواهند

https://fa.tripyar.com/uploads/picture/1/arg-alishah-15.jpg

امروز درست دو دهه از احداث مصلی می‌گذرد که خبر رسیده حدود یک ماه است مجددا رفت و آمد ماشین‌ها در محوطه شروع شده است.

دوستداران میراث فرهنگی و مردمی که این بنا را نمادی از مقاومت و هویت شهرشان می‌دانند، پرس‌وجو می‌کنند.

واکنش‌ها علیه کنش‌ها

در همین راستا انجمن دوستداران میراث فرهنگی تبریز در تاریخ ۱۵ آبان‌ماه امسال در نامه‌ای به محمدحسن طالبیان، معاون میراث فرهنگی سازمان میراث فرهنگی، صنایع‌ دستی و گردشگری، از او برای توقف احداث پارکینگ، ورود به مسئله و جلوگیری از ادامه خاک‌برداری را تقاضا کردند.

دو روز گذشت تا بالاخره اداره‌کل میراث فرهنگی استان، ۱۷ آبان‌ماه به خاک‌برداری‌های عرصه ارگ علیشاه واکنش نشان داد. مرتضی آبدار بخشایش مدیریت این اداره کل در مصاحبه‌ای اعلام کرد که "هیچ ساخت و سازی خارج از ضوابط میراث فرهنگی در حریم ارگ انجام نخواهد گرفت."

آبدار در صحبت‌هایی گفته بود که طی جلسه‌ای با بنیاد مصلی (متولیِ ساخت بنای مصلی و پارکینگ آن) ادامه عملیات به بعد از بررسی مجدد باستانشناسی و اعلام نظر کارشناسان سازمان موکول شده است. این پارکینگ که از طرفی در حریم خانه‌ی تاریخی «فتح‌اله یِف» است، با ساخته شدنش ممکن است به حریم بصری آن هم آسیب بزند. در همین راستا آبدار در بخشی دیگر از مصاحبه‌اش اشاره کرده بود که "با ساخت و ساز در حیاط خانه فتح‌الله یف به منظور ایجاد پارکینگ زیرزمینی و در حد کف (صفر-صفر) انجام خواهد گرفت و بنایی خارج از کف حیاط احداث نمی‌شود."

اما فقط چند ساعت پس از این اظهارنظر، ویدئویی در شبکه‌های اجتماعی مجازی پخش شد که از ادامه فعالیت ماشین‌های سنگین در این محوطه خبر می‌داد. تا اینکه روز گذشته - ۱۸ آبان‌ماه - خبری مبنی بر توقف پروژه ساخت پارکینگ در حریم ارگ علیشاه از طرف معاونت میراث فرهنگی سازمان منتشر شد.

محمدحسن طالبیان نیز از اعزام هیاتی از کارشناسان به تبریز خبر داد و گفت: در دو روز گذشته با مقامات استانی تبریز تماس گرفته و نامه به مصلی و شهرداری از طرف مدیر استان ارسال شد و در حال حاضر پروژه احداث پارکینگ متوقف شده و هیاتی از کارشناسان نیز به تبریز اعزام شدند. گزارش کارشناسان پس از بررسی هفته آینده به شورای عالی شهرسازی و معماری ارسال می‌شود تا تصمیمی دقیق و همه جانبه‌ای در جهت حفاظت از ارگ علیشاه گرفته شود.

معرفی ارگ علیشاه یکی از عظیم‌ترین بناهای آجرکاری

ارگ تبریز از دید سیاحان:

ارگ یکی از بزرگترین سازه‌های شهر تبریز بود. ارگ علیشاه و مجموعه آن در زمان ساخت آن، شاخص ترین بنای شهر تبریز بوده و به نوشته جهانگردان تاریخی، تنها بنای شهر تبریز بوده که از دور دست دیده می شده است. همین باعث شده در گذر زمان بازدید کننده‌گان از شهر تبریز توجه ویژه‌ای به ارگ داشته باشند. این بنای عظیم در بیشتر سفرنامه ها و تواریخ وصف شده است که پاره‌ای از آن‌ها در ذیل آمده است:

ابن بطوطه می نویسد:

در بیرون از مسجد از دست راست مدرسه و از دست چپ زاویه ای وجود دارد و صحن آن با سنگ های مرمر فرش گردیده و دیوارها با کاشی پوشانده شده و جوی آبی از وسط آن می گذرد و انواع درختان و موها و یاسمین در آن به عمل آورده اند.

حمد الله مستوفی معاصر علیشاه می نویسد:

مسجد جامع بزرگی است که صحن آن ۲۵ گز در ۲۰۰ است و در او صفه ای بزرگ از ایوان کسری به مداین بزرگتر.

معرفی ارگ علیشاه یکی از عظیم‌ترین بناهای آجرکاری

بدر الدین محمود العینی می نویسد :در وسط صحن مسجد حوض مربعی بود که هر ضلع آن ۱۵۰ زراع طول داشت و سکویی در وسط آن بود که در هر سوی آن از دهان مجسمه شیر ، آب فرو میریخت . بالای سکو نیز فواره هشت گوشی بود که دو دهانه آب پران داشت ، طاق نوک تیز محراب به وسیله دو ستون مسی اندلسی نگاه داشته میشد و قاب محراب با طلا و نقره تزئین ونقاشی شده بود. چراغهای مزین به زر و سیم با زنجیرهای مسی از سقف آویزان بودندو داخل طاق را روشن می کردندو پنجره های مشبک نیز هر کدام ۲۰ شیشه دایره ای مزین به طلا و نقره داشت.

تاجر ونیزی که حدود سال ۸۸۶ ه.ق سومین سال سلطنت سلطان یعقوب آق قویونلو از تبریز دیدن کرده می نویسد: جامع علیشاه بلندترین بناهای تبریز و داراری صحن بزرگی است . در میان صحن حوضی دارد که چهار گوش است. درازا و پهنای آن هز کدام به اندازه صدقدم و ژرفایش شش پاست و پلکانی از کنار استخر به ایوان آن منتهی میشود. طاق شبستان مسجد به قدری بلند است که اگر کمان کشی تیری در کمان مناسبی قرار دهد و رها کند هرگز به طاق شبستان نمی رسد. دور مسجد را با سنگهای نفیسی طاق بندی کرده اند و طاق روی ستونهایی از مرمر قرار دارد و مرمر به اندازه ای ظریف و شفاف است که به بلور نفیس می ماند. این مسجد سه در دارد که هر کدام طاقی به عرض ۴۰ و بلندی ۲۰پا دارد . ستونهای دو سوی درها از سنگ مرمر نیست بلکه از سنگهای الوان ساخته شده است. بقیه طا ق با گچ مقرنس کاری و تزئین شده است.

معرفی ارگ علیشاه یکی از عظیم‌ترین بناهای آجرکاری

مرتضی میزرا پسر عم نادر میرزا مولف تاریخ و جغرافیای دارالسطنه تبریز در سال ۱۲۹۸ ه۰ق از ارگ علیشاه یدن کرد و مشخصات بقایای این بنا را شرح داد ۶۰ سال پس از او دونالدویلبر مولف کتاب معماری اسلامی ایران در دوره ایلخانان علاوه بر توصیف دقیق بازمانده بنا ، نقشه جالبی از آن ترسیم کرد . از این اطلاعات معلوم میشود که این بنا در زمان تاج الدین علیشاه مسجد جامع شهر و مزین به کاشی و ازاره سنگی و ستونهای مرمری و کتیبه ها و گچبریهای زیبایی بود و بعدها رو به ویرانی نهاده و متروک شده است.

نوشته احمد کسروی نیزجالب توجه است:

غزوخان (عزت‌الله خان) از وضع آشفتهٔ دوران محمدعلی شاه بهره جسته و برای چپاول تبریز با مستبدان همکاری کرده و به تبریز حمله‌ور شده‌بود. آزادی‌خواهان هم از زیر همین نقب به پشت دشمن حمله کردند و پیروز شدند. در مسجد کبود تبریز پشت صحن دوم به دهانه‌ای برخوردم که دریافتم نقبی است که به ارگ علی‌شاه می‌رسد.

همچنین بیت الله جمالی نیز نوشته است:

قسمتی از دانشسرای دختران تبریز که در محوطهٔ مسجد استاد و شاگرد سابق بنا شده‌است، چند سال پیش فرود می‌نشیند و گودال یا تونلی بزرگ نمایان می‌شود؛ اما برای آن‌که کاوش کنند، آن را پر کردند. احتمال می‌رود که تونل قسمتی از این را زیرزمینی بوده‌است؛ این راه به‌قدری بزرگ بود که می‌شد با درشکه از آن عبور کرد. پشت دیوار بلند ارگ تبریز در هر سه سمت ویرانه‌است با تکه باغی و خانه‌ای و مدرسه‌ای. دهانهٔ محراب ۳۸ پا است و ۶۹ پله که از آن بالا رفتیم. بین دو دیوار از سمت خاور ساخته شده‌است که در زمان سلطنت رضاشاه قسمتی از تپهٔ اطراف ارگ را به‌صورت باغ و گردشگاه عمومی درآوردند که ساختن سالن تئاتر آذربایجان هم در همین برنامه بوده‌است... به‌طوری که مشهود است در زیر ابن بنا، سه نقب یا دالان زیرزمینی وجود دارد که یک رشتهٔ آن از ارگ به شنب‌غازان و رشتهٔ دیگر به باغ‌میشهٔ فعلی -محل سابق ربع رشیدی- و رشته‌ای نیز از وسط بازار گذشته و پس از عبور از زیر رودخانهٔ آجی‌چای به حوالی فرودگاه می‌رسد.

https://fa.tripyar.com/uploads/picture/1/%D8%B9%D9%84%DB%8C%D8%B4%D8%A7%D9%87.jpg

آدرس:

مرکز شهر تبریز، در ضلع جنوبی تقاطع خیابان امام خمینی و فردوسی- جنب مصلی

 منبع: تریپ یار

کد خبرنگار: ۲۵
۰دیدگاه شما

برچسب‌ها

نظر شما

شما در حال پاسخ به نظر «» هستید.
  • نظرات حاوی توهین و هرگونه نسبت ناروا به اشخاص حقیقی و حقوقی منتشر نمی‌شود.
  • نظراتی که غیر از زبان فارسی یا غیر مرتبط با خبر باشد منتشر نمی‌شود.
  • پربازدید

    پربحث

    اخبار عجیب

    آخرین اخبار

    لینک‌های مفید