به گزارش سلام نو، بقعه دوازده امام در محله فهادان یزد از بناهای دوره سلجوقیان است که گنبد آجری آن در شمار آثار مهم تاریخی ایران به شمار می رود. این بنا، بر اساس اسناد تاریخی و شناسنامه ای، قدیمی ترین بنای یزد است و از حیث سبک بنا و نقش و نگار و کتیبه کوفی رنگی، اهمیت خاصی در معماری اسلامی و ایرانی دارد.
بر اساس مدارک و مستندات تاریخی این بنای ارزشمند آجری به عنوان چهارمین اثر تاریخی و دومین گنبد شناسنامه دار ایران شناخته شده است.
کتیبه رنگی موجود بر دیوار گچی این بنا حکایت از این دارد که گنبد به دستور ابو یعقوب و ابو مسعود از سرداران حکومت ابو جعفر علاء الدوله از سلسله کاکویان یزد ساخته شده اما هیچ سندی مبنی بر اینکه در چه زمانی نام آن به دوازده امام تغییر یافته، موجود نیست.بقعه دوازده امام در ۳۱ تیر ۱۳۱۳ با شماره ۲۰۷ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.
دوازده امام گنبد منفردی است از سال ۴۲۹ هجری نزدیک به حسینیه بزرگ محله فهادان و قدیمترین بنای موجود در یزد است که از حیث سبک بنا و نقش و نگار و کتیبه کوفی رنگی اهمیت خاص دارد و موضوع سخن متخصصان تاریخ معماری اسلامی است.
فاصله بقعه دوازده امام یزد از مدرسه ضیائیه بسیار کم بوده و به نظر می‌رسد این دو عمارت تاریخی، شاهد حوادث تلخ و شیرین تاریخ ایران زمین هستند.
قبه یا بقعه ۱۲ امام یزد از کهن ترین بناهای کتبیه دار است که در سال ۴۲۹ هجری قمری بر زمین آتشکده ای که متعلق به دوران ساسانیان است، در زمان حکومت ابوجعفر علا الدوله کاکویه دیلمی و به دستور شخص وی و توسط چند تن از سرهنگان او ساخته شده است؛ اما متأسفانه طی گذشت قرن ها از تأسیس آن به دلیل بازسازی و مرمت بخش های آسیب دیده، تغییرات زیادی در ظاهر اولیه بقعه صورت گرفته است. بنا بر نظرات برخی از ایران شناسان، ممکن است در این بنا پیکر ابوجعفر علا الدوله که متوفی به سال ۴۳۳ هجری قمری است، در بخشی از ساختمان که قبل از فوت برای خود تهیه کرده بود، مدفون شده باشد.
به نقل از مرحوم عباس اقبال امیر مسعود، ابوالنجم بدر و امیر مظفر ابویعقوب، بر روی کتیبه آهنی دروازه حظیره و همچنین بر روی کتیبه قبه نام دو تن از سازندگان بقعه که به نظر می رسد همان سرهنگان حکومت علا الدوله هستند، نوشته شده است. آن دو تن به نام های ابو مسعود بهشتی و ابو یعقوب اسحق، از برادرزاده های طغرل سلجوقی بودند که در سال ۴۳۵ هجری قمری توسط دشمن وقت، به اسارت درآمدند. امروزه یکی از محله های تاریخی یزد نیز به نام یکی از این سرهنگان نامگذاری شده است.
متأسفانه علاوه بر قدمت هزارساله این عمارت، نشست زمین زیر شالوده این بنای تاریخی باعث ایجاد ترک های متعددی بر ساختمان بقعه شده است.
مشخصات معماری
بدنه بقعه دوازده امام یزد، یک چهارضلعی است که به هشت ضلعی تبدیل شده و گنبد بر روی این هشت ضلعی قرار گرفته است. در چهار ضلع عمارت، گوشواره هایی قرار دارد که داخل هر یک از این گوشه ها درگاه مخصوصی تعبیه شده است. روشنایی این بنای تاریخی از پنجره هایی تامین میشود که در هر چهار قسمت بقعه ساخته شده است. ایران شناسان باستان معتقدند که در این مکان مسجدی وجود داشته که متعلق به سده های دوم و سوم هجری قمری بوده که حضور محراب در این عمارت تاریخی را مصداق ادعای خویش می دانند.
به‌جرات می توان گفت بقعه دوازده امام یزد به دلیل نوع ساخت که پس از گذشت هزار سال از تأسیس آن همچنان پابرجاست و گوشه سازی قبه در تبدیل پلان مربع به دایره در نوع خود بی نظیر بوده و به عنوان الگویی بی بدیل جهت ساخت بناهایی مشابه در معماری ایران مورداستفاده قرار گرفته است.
گوشه سازی که در گنبد بقعه صورت گرفته است، یکی از کهن ترین ترنبه های پتکانه در معماری ایرانی است که با قرار گرفتن دوازده ردیف طاقچه بر روی هم که به تدریج به سمت جلو ساخته شده اند، باعث تکمیل این گوشه سازی بی نظیر می شود.
این بنا با مصالح آجری ساخته شده و در تزئینات بنا در داخل، از گچ بری اسلیمی با طرحی ساده که بر قسمت جلویی محراب قبه وجود دارد، استفاده شده که زیبایی خیره کننده ای برای این مکان به ارمغان آورده است. این گچ بری های زیبا شباهت بسیاری به گچ بری بناهای دوران ایلخانی دارد که به نظر می رسد همانند آثار بکار رفته در دوران تیموریان است. در داخل محراب آن، سنگ مرمری وجود دارد که صلوات بر دوازده امام و در انتهای آن از یکی از مشاهیر یزد نام برده شده است.
از ویژگی های ورودی بقعه دوازده امام می توان به قوس پیشانی سردر، قاب مستطیلی شکل که ممکن است از کتیبه و نوشته های مهمی برخوردار بوده باشد و همچنین نوشته های اطراف در ورودی اشاره کرد. احتمالا تنها راه دسترسی به پشت بام استفاده از نرد بام باشد چراکه برای این بنای مهم تاریخی هیچ پلکانی که به سمت پشت بام هدایت شود، در نظر گرفته نشده است. دیواره های قبه از نقاشی و کتیبه های رنگی خارق العاده ای که به خط کوفی نوشته شده است، برخوردار است.
هنرمندان سازنده این بنای باستانی با کاشی کاری معرق که به صورت نواری بسیار زیبا در اطراف محراب کار شده است و همچنین با گچ بری های بی نظیر بالای محراب، اثری شگرف را برای آیندگان بر جای گذاشته که در نوع خود یگانه و بی مانند خواهد بود.
یکی از نکات جالبی که در ساخت گنبد وجود دارد استفاده از آیة الکرسی است که به خط کوفی نوشته شده است و زیبایی گنبد را دو چندان کرده است. نکته قابل‌توجه دیگر کتیبه ای است که بر روی آن تاریخ دقیق ساخت بنا و همچنین اسم سازندگان بنا به خط کوفی و به صورت مورق حک شده است. به نظر می رسد جنس خطوط کوفی از طلا باشد. در ناحیه اطراف محراب تا ارتفاعی حدود نیم متر، کاشی کاری معرق با طرح اسلیمی که احتمالا مربوط به قرون هشتم و نهم هجری است، به چشم می خورد.
بر دیوار قبلی قبه و در داخل یکی از اتاق نماهای آن، نوشته ای به رنگ مشکی وجود دارد که بر اساس مستندات تاریخی متعلق به ملا زین‌العابدین حیدر و از زمان حکومت محمد شاه قاجار برجای مانده است.
بر اساس آنچه بیان شد کتیبه هایی در ساختمان این بنا وجود دارند که در نوع خود، باعث حیرت و شگفتی بازدید کنندگان داخلی و خارجی هستند. بر روی این کتیبه ها نوشته هایی از آیات مختلف قرآن کریم و تزئیناتی از معماری اسلامی ایرانی دیده می شود. به عنوان مثال می توان به کتیبه کوفی که در قسمت بالای در ورودی شمالی قرار دارد، اشاره کرد که مزین به آیه ۱۶۳ سوره بقره است. البته به دلیل قدمت هزارساله این بنا، متأسفانه بخشی از این کتیبه تخریب شده است. همچنین کتیبه کوفی که در بالای درگاه قسمت شرقی قرار دارد، آیه ۶۵ سوره المومن نقش بسته است که این کتیبه نیز بخشی از آیات حک شده خود را از دست داده است.
کتیبه‌ها
محقق بزرگ و ایرانشناس مجرب آرتور اپهام پوپ چندین بار از این بنا در کتاب طرح هنر ایران یاد کرده است. کتیبه رنگی موجود بر دیوار گچی جانب شرقی گواهی است بر اینکه گنبد به دستور دو برادر به نام های ابو یعقوب و ابو مسعود برپا شد. هیچ معلوم نیست که تغییر نام بنا به دوازده امام از آنچه عصری است. آنچه مسلم است این بنا بر اساس کتیبه موجود در آن توسط ابو مسعود بهشتی و ابو یعقوب اسحق فرزند ینال که از سرهنگان دستگاه حکومت علاء الدوله بوده اند ساخته شده است. از این دو نفر کتیبه ای نیز بر در دروازه حظیره موجود بوده است!
۱-کتیبه کوفی تزئینی از رنگ «بالای سر در گاه نمای غربی که در حاشیه ای از نقوش گل و بوته قرار دارد» بدین کلمات: مما امر ببنا{ء} هذه القبه المبا{ر} که… ابوالنجم و الاسفهسلار الجلیل… ابو یعقوب و اسحق ابنا ینال مولینا (امیر المو) منین ابتغاء مرضاه الله و ثوابه. فی شهر رمضان سنه تسع و عشرین و اربع مائه (۴۲۹ هجرت)
در محراب آن سنگ قبری از یشم یا مرمریت سبز بوده که به سرقت رفته! که بعداً سنگ قبر فخر الدین اسفنجردی (شیخ احمد فهادان) به اندازه ۶۰*۹۲ در محراب نصب می شود و صد و اندی سال قبل به این مکان منتقل می شود که در حال حا ضر این سنگ نیز در این مکان موجود نمی باشد!. بنا بر تحقیقات و نظر اهل علم این سنگ نیز به احمد متعلق نبوده و سنگ وی نیز به سرقت رفته و سنگ مزبور به اسفنجردی دیگری متعلق است! که چون دلیلی بر محو کردن اسم کوچک نبوده این حدس وحدیث را قوت می بخشد.
۲-کتیبه کوفی از رنگ بر بالای سر در ورودی {شمالی} که آیه ۱۶۳ سوره بقره است که متأسفانه قسمتی از آن ریخته و محو است
۳- کتیبه کوفی از رنگ بر سر درگاه نمای شرقی آیه ۶۵ سوره الغافر {المومن} می باشد که بعد از {الا هو} ریخته و محو شده است. همچنین از زیر چند لایه گچ یکی از قدیمترین آثار گچبری و زیباترین آثار به جا مانده در دنیا متجلی ودر برابر دید عموم قرار گرفته است.
موقعیت مکانی:
این بنای شگفت انگیز باستانی، در ضلع غربی خیابان امام و در نزدیکی حسینیه بزرگ محله فهادان و همچنین در مجاورت مدرسه ضیائیه که به زندان اسکندر نیز مشهور است (این اثر باستانی در قرن هفتم هجری و به همت حسین رضی ساخته شده است)، قرار گرفته است.
منبع: تریپ یار
نظر شما