به گزارش سلام نو، قلعه رستم بافران در شرق شهر نایین، قلعه ای تاریخی با کاربری دفاعی برای حفاظت از اهالی منطقه بوده و به شماره ۳۲۰۳۲ به تاریخ ۹۷/۰۲/۱۵ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است. قلعه رستم، بنایی رفیع، زیبا و با طراحی نقشه ای بسیار دقیق از سوی معمار آن دارای موقعیت و جایگاه ویژه ای نسبت به بقیه قلعه های موجود میباشد. بناهای این چنین سترگ و با پیشینه که قدمت آنها بطور دقیق مشخص نیست دارای جنبه افسانه ای تاریخی هستند.
قلعه رستم بنایی رفیع، زیبا و با نقشه ای بسیار دقیق است که در طراحی آن معمار بسیار دقیق بوده است. قلعه در مجاورت قدمگاه امام رضا علیه السلام بر بالای تپه ای در ارتفاع ۲۵ متری از سطح قدمگاه قرار گرفته است. ضلع جنوب شرقی قلعه به طرف این قدمگاه است. این قلعه با نمای زیبای خود به وسیله پنج برج بر فراز یک تپۀ مرتفع پنجه انداخته و سایه روشن دیوار چینه ای آن صلابت و بلندی خاصی به انسان القا میکند. به نظر می رسد مانند بیشتر قلعه های نظامی پیرامون قلعه را خندقی احاطه میکرده و هر زمان که لازم بوده آب به این خندق روانه می کردند، واحتمالاً مانند بیشتر قلعه ها در ساخت بنای آن از خاک حاصل از خاکبرداری خندق استفاده شده است.
این قلعه با فضای داخلی ۵۰۰ متر مربع دژ دفاعی گلی مستحکم و مرتفعی است. قلعه از داخل دو طبقه بوده در حالی که از بیرون چنین استنباط نمیشود. طرح کلی بنا مستطیل و دارای طول ۴۸ متر و ۲۰ سانتیمتر و عرض ۱۲ متر و ۴۷ سانتیمتر است. ضخامت دیوارهای چینه ای آن یک و نیم متر است. ارتفاع دیوارهای آن چهار و نیم متر و در بعضی نقاط پنج متر است. ابعاد خشتهای فضاهای داخلی قلعه ۵/۲۵/۲۵ سانتیمتر است. ملات استفاده شده در قلعه هم در پوششها و هم در جرزهای فضاهای داخلی ملات گل است. مصالح ساختمانی غالب در دیوارهای دور تا دور چینه است. چینه گل رس و متراکم و سفتی است که در ردیفهایی به بلندی ۵۰ تا ۴۰ سانتیمتر به صورت رج کاری در طول دیوارها استفاده شده است. بین چینه ها ملات نازکی از گل قرار دارد، ارتفاع دیوار هر چه بیشتر میشود از ضخامت چینه ها کاسته شده است. اتاقهای کوچک و گلی به صورت دو طبقه ساخته شده و هر یک تعلق به خانواده ای داشته است که امروزه به تلی خاک و خاکستر تبدیل شده اند. حفرچاه آبی درمیان قلعه (معروف به چاه دیو) نیزاز نکات قابل ذکر است که اکنون مسدود شده و فقط دهانه آن قابل مشاهده است که به کانال آبی متصل بوده و باتوجه به اینکه قلعه بیست متراززمین ارتفاع دارد، کندن چاه کار بسیار دشواری بوده است که با تدبیر از آب کانال، آب قلعه را تامین کرده اند. آنچه قلعه رستم را از قلاع دیگر مجزا می کند موقعیت و جایگاه خاص آن است که بامهارت بسیار بر روی تپه های رسی و با ارتفاع از زمین ساخته شده است.
فضاهای مختلف قلعه
• درگاه ورودی و فضای متصل به آن: درگاه ورودی قلعه با عرض یک متر و بیست سانتیمتر در میانۀ دیوار جنوب شرقی در داخل تاقنمایی با قوس جناغی قرار دارد. این تاق نما دارای عرض دو متر و شصت سانتیمتر است و درگاه را از بقیه نمای قلعه متمایز کرده است. بعد از ورودی فضایی قرار دارد که به نظر می رسد نقش فضای واسط و کنترل ورود و خروج به قلعه را داشته است. این فضا هیچ ارتباطی با فضاهای اطراف ندارد و با درگاه دیگری که روبروی ورودی است، به داخل قلعه متصل است. این فضا دارای ابعاد ۳ متر در دو متر و هفتاد سانت بوده و دارای پوشش خشتی با گوشه سازی فیلپوش است. کف این فضا به دلیل انباشته شدن از آوار پوشش طبقۀ بالایی و آوار پوشش خود فضا مشخص نیست.
• انبار آذوقه: در طرفین فضای متصل به ورودی اتاقهایی در دو طبقه احداث شده اند که هنوز کاربری آن مشخص نشده است ولی با توجه به اینکه نسبت به بقیۀ فضاهای قلعه سالمتر هستند به خصوص دو فضای سمت راست که حتی قسمتی از تاق آن نیز باقی مانده احتمالاً داری اهمیت بیشتری بوده و دارای کاربری مانند انبار آذوقه و یا کاربریهای این چنین بوده اند. فضاهای سمت راست اتاق متصل به ورودی، سه فضا هستند که هیچ ارتباطی با یکدیگر ندارند و دارای تاق گهواره ای خشتی هستند که به صورت ضربی اجرا شده اند. بر روی این فضاها نیز فضاهای دیگری احداث شده اند که امروزه فقط مقداری از دیوارهای آن باقی مانده است. در سمت چپ ورودی نیز دو فضا وجود دارد که دو طبقه بوده و پوشش آنها از بین رفته و از دیوارهای آنها نیز بقایای زیادی بر جای نمانده است.
• اتاق قرار گرفته بر روی فضای ورودی در طبقۀ دوم (شاید حاکم نشین): در حال حاضر از این فضا فقط دیوارهای جانبی آن باقی مانده که به نظر میرسد با فضاهای جانبی آن توسط درگاههایی ارتباط داشته است. پوشش این فضا به طور کامل تخریب شده است. بقایای اندود کاهگل نیز بر روی دیوارهای آن قابل مشاهده است. دسترسی به این فضا مشخص نیست که به چه صورت بوده است. در مورد کاربری این فضا شاید بتوان گفت بر طبق سنت قلعه های دو طبقه که طبقه زیرین به انبار غلات، رعایا و خدمه اختصاص داشت و طبقه فوقانی محل استقرار حاکم، استراحت و… بوده است این فضا نیز محل زندگی حاکم بوده است.
• اتاقهای سکونت: متأسفانه اتاقهای سکونت اهالی که هر اتاق متعلق به یک خانواده بوده در قلعه به طور کامل تخریب شده اند. ولی در سه جبهه شمال شرق و غرب اتاقهایی در دوطبقه بوده اند که نیازمند کاوش و پژوهش هستند. همۀ این فضاها تخریب شده اند ولی از بقایای تاقها مشخص میشوند که در دو طبقه احداث شده اند.
• برجهای نگهبانی: قلاعی که در زمان ساسانیان ساخته شده اند معمولاً دارای برجهای نیمه گرد جلوتر از دیوار دفاعی هستند و این برجها خیلی به هم نزدیک ساخته شده اند؛ که نزدیک بودن برجها به یکدیگر مانند آنچه در نقشۀ این قلعه دیده میشود، علاوه بر انکه قدرت دفاعی ساکنین را افزایش میدهد بر زیبایی طرح بنا نیز می افزاید. پنج برج دیده بانی دایره ای شکل یکی در میانۀ جبهۀ شمال غربی و بقیه در تقاطع اضلاع قلعه قرار دارند. معماری برجها به صورت دو طبقه است. فضاهای دیگری که بقایای آنها هنوز در کنار برجها باقی مانده است دسترسی به طبقۀ دوم را امکان پذیر می کرده است. پوشش طبقۀ بالایی برجها در حال حاضر فرو ریخته است. کف برجها به دلیل انباشتن از آوار طبقۀ بالایی و ماسه بادی در حال حاضر مشخص نیست. هر طبقه دسترسی جداگانه ای دارد که دسترسی به طبقۀ اول از همکف قلعه صورت می گرفته است. در هر طبقه نیز تیردانها (تیرکش) و روزنه هایی برای دیده بانی و دفاع وجود دارد. تیرکش ها از نوع پیکانی هستند که با گذاردن دو خشت مثلثی ر ایجاد کرده اند.
اهمیت سوق الجیشی
وجود هسته اولیه بافران درحوالی قلعه رستم وقفات دیره (دره) است. قلعه رستم قلعه ای است که برروی تپه های عظیم رسی بناشده است. معماری و نحوه ساخت آن به گونه ای است که در امتداد قلعه محمدیه و انارک قرار دارد و از برجکهای آن برای علامت دادن به یکدیگراستفاده شده است. علاوه براین قلعه رستم در امتداد سه قلعه دیگر بافران، قلعه ریگ در قسمت جنوب غربی بافران، قلعه رضی یابربندو در جنوب شرقی و قلعه علی آباد در شمال شرق بافران قرار گرفته و نگهبانان بافران از برجک های قلاع ذکر شده کار محافظت از منطقه را بر عهده داشته اند. چهار برجک در چهار طرف قلعه با سوراخ های تیر به منظور تیراندازی در مواقع جنگ ازویژگی های خاص قلعه رستم است. وجود انبار آذوقه و اتاقهای کوچک و تودرتو درون قلعه نشان دهنده دوراندیشی مردم بافران برای استفاده در مواقع بحرانی بوده است.
منبع: تریپ یار
نظر شما