از کلیسای جابجا شده ایران چه می‌دانید؟

به گزارش سلام نو، کلیسای مریم مقدس که به آن کلیسای زور زور هم گفته می شود، یکی از دیدنی ترین بناهای تاریخی ایران است. در کنار سد بارون در ۱۳ کیلومتری ماکو در روستایی به نام بارون قرار دارد. در سال‌های ۱۳۱۵ تا ۱۳۲۴ میلادی کلیسا و دیر مریم مقدس به وسیله اسقف بسداچی زاکاریا ساخته شده است. این بنا در فهرست آثار جهانی یونسکو قرار دارد.

نام کلیسا از همان ابتدا «کلیسای زور زور» بوده که به خاطر این است که در دوره ای تحت نظر هوانس یرز نقاش معروف به زورزورتسی، قرار داشته، به این نام معروف شده است . بنای کلیسا صلیبی شکل است که بیشتر به یک نمازخانه کوچک شبیه‌ است .
این بنا با سنگ‌های تراشیده شده در حجم‌های مختلف ساخته شده است. نمای کلیسا بسیار ساده است و فقط در اطراف پنجره‌ها و نورگیری‌ها با ستون‌های کاذبی که به قوسی جناغی منتهی می‌شوند تزیین شده است.

این کلیسا، از محل خود جا به جا شده است! این اتفاق در سال ۱۳۶۷ افتاد و دلیلش آن بود که در جریان احیای زمین های دشت ماکو احتمال تخریب ساختمان کلیسا وجود داشت. در آن زمان سازمان میراث فرهنگی با هماهنگی خلیفه‌گری ارمنیان آذربایجان کلیسا را به مکانی امن منتقل کرد. کار جا به جایی کلیسا ۲۵ روز طول کشید و سنگ به سنگ این بنا پس از شماره گذاری درست به همان شکلی که از اول ساخته شده بود، به محل مورد نظر که۶۰۰ متر دورتر و روی یک برآمدگی صخره‌ای که در حدود ۱۱۰ متر مرتفع‌تر از محل اولیه کلیسا بود منتقل شد. پس از پایان عملیات جابه‌جایی، لوح سنگی نیز بر دیوار کلیسا نصب شد.

این بنای تاریخی علاوه بر فهرست یونسکو در فهرست آثار ملی نیز ثبت گردیده است.

سال ۲۰۰۸ از نیمه گذشته بود که در رسانه ها اعلام شد:” سه کلیسای ایران با نامهای قره کلیسا یا تادئوس مقدس،استپانوس مقدس و مریم مقدس (زور زور) و چند بنای اطراف آنها، همراه دهکده‌ها و قبرستان به عنوان نهمین اثر جهانی ایران در یونسکو به ثبت رسید. این سه کلیسا که از مهمترین زیارتگاههای ارامنه جهان به شمار می روند در سی ودومین اجلاس کمیته میراث جهانی سازمان یونسکو در ایالت کبک کانادا، مطرح شد و به تصویب این کمیته رسید.”

کلیسای مریم مقدس یا کلیسای زور زور(به ارمنی Ծոր Ծորի Սուրբ Աստվածածնի մատուռ - به انگلیسی Chapel of Dzordzor)، نام کلیسایی است واقع در استان آذربایجان غربی، شهرستان ماکو و در نزدیکی روستای بارون، در دهنه دره‌ای که رودخانه زنگی مار از آن جاریست و در دامنه کوهپایه‌ای که به یک تنگنای بسیار فشرده می‌رسد، بنا گردیده است. این کلیسا از جمله بناهای تاریخی ایران است که در فهرست آثار ملی ایران و فهرست میراث جهانی یونسکو نیز به ثبت رسیده است؛ همچنین روستای بارون نیز به طور جداگانه در فهرست یونسکو جای دارد. در سال ۱۳۶۷ به دلیل آبگیری سد بارون، کلیسا با مصالح موجود عیناً به نقطه‌ای مرتفع‌تر در ۶۰۰ متری محل اصلی منتقل گردید.

تاریخ بنای زور زور بین سال‌های ۱۳۱۵ تا ۱۳۲۴ میلادی تخمین زده می‌شود و توسط اسقف اعظم کلیسای تادئوس مقدس، به نام «زکریا» از خاندان بزرگ و مالکین آن منطقه، ساخته شده و به صورت مدرسه تعلیمات دینی و فرهنگی و ادبی، زیر نظر اسقف «هوانس یرزنقاتسی» (یرزنگاتسی) که یکی از مشاهیر ادب و تعلیم و تربیت ارمنیان محسوب می‌شود اداره می‌شد؛ او در سال ۱۳۴۱ میلادی مقیم این کلیسا بود، و به این سبب او را «زور زورتسی» (Hovanes yerznkatsi - Tsortsoretsi) نیز می‌نامند.

پاپ رهبر کاتولیکها با دنبال کردن این هدف که کلیسای ارمنی را تحت سلطه خود درآورده و آنها را به پیروی از کلیسای کاتولیک مجاب کند پیشنهاد قبول دین کاتولیک توسط ارامنه و قبول رهبریت پاپ بر کلیسای ارمنی را به شرط کمک اروپائیان به ارامنه ارائه نمود. هتوم دوم پادشاه سیلیسیه و نیز گروهی از درباریان وی و همچنین رهبر کلیسای ارامنه (که مقر آن شهر سیس پایتخت سیلیسیه بود) به امید دریافت کمک از اروپائیان این پیشنهاد را پذیرفتند در حالیکه این تصمیم آنها با موجی از مخالفتهای مرکز مذهبی ارامنه، بخصوص در داخل خاک ارمنستان، مواجه شد. جاثلیق آناوارزتسی با هدف جلب حمایت مراکز مهم مذهبی ارامنه هیئتهایی به دیرهای تادئوس مقدس (قره کلیسا)،داتو،بجنی،گلازور و غیره فرستاده اسقفهای این مراکز را تشویق به پیروی از فرامین خود نمود ولیکن اکثر مراکز علمی و مذهبی فوق از دستور وی تمکین نکردند به استثنای اسقف وقت دیر قره کلیسا که از فرمان جاثلیق پیروی نمود. اسقف دیر که برادر حاکم وقت ماکو بود با قدرتی که در دست داشت توانست در اجرای فرمان جاثلیق به موفقیتهایی دست یابد که البته این موفقیتها زودگذر بودند. قره کلیسا برای تبلیغ دین کاتولیک میتوانست برای جاثلیق پایگاه مهمی را فراهم آورد لذا برای گسترش فعالیت ازاروپا میسیونرهای فرانسیس به این منطقه اعزام گردیدند که در ابتدا در این دیر مستقر شده و این کار آنها با واکنش شدید ارامنه منطقه و مراکز مذهبی مختلف ارامنه ارمنستان مواجه شد.
 

جهت از میان بردن این تنشها و همچنین با هدف ایجاد یک مرکز علمی و مذهبی برای آموزش روحانیان در جهت اشاعه فرقه کاتولیک بخصوص اینکه دو مرکز علمی مذهبی مهم ارامنه یعنی گلازور و داتو در راه مخالفت با آنان تمامی تلاش خود را برای ممانعت از گسترش آن بکار گرفته بودند با همت اسقف زاکاره از سال ۱۲۹۸ میلادی کار ساختن کلیسای مریم مقدس در زورزور با ساختمانهای مربوطه به منظور تاسیس یک مرکز علمی و مذهبی آغاز گردید. امور ساختمانی این کلیسا در سال ۱۳۱۴ میلادی به پایان رسیده و میسیونرهای فرانسیس به این مرکز جدید نقل مکان نمودند. با تبلیغ و اشاعه این موضوع که با قبول پاپ بعنوان رهبر کلیسای ارمنی و ادغام کلیسای ارمنی در کلیسای کاتولیک اروپائیان به کمک ارامنه آمده و آنان را از یوغ تسلط مغولها نجات خواهند داد برخی از روحانیان ارمنی نیز به مرور تحت فرمان چاثلیق در آمدند که یکی از آنان هوانس زورزورتسی بود . وی ازفارغ التحصیلان مرکز گلازور بود. هوانس مسئولیت مرکز علمی مذهبی زورزور را به عهده گرفته و نقش بسیار مهمی در ارتقاء کیفیت آموزشی این مرکز ایفا نمود.

به منظور کمک به او و توسعه این مرکز مبلغین سرشناس فرانسیس همچون فرا بونسیوز نیز از اروپا به وی ملحق گردیدند. هوانس زورزورتسی علاوه بر اینکه یک روحانی برجسته بود خود معلم، فیلسوف، نویسنده و مترجم نیز بود و در طی سالهای فعالیت خود در مرکز علمی زورزور توانست آن را به یک مرکز مهم آموزشی در منطقه تبدیل کند. وی طی این سالها مقالات و کتابهای بسیاری را ترجمه نموده و کتابهای دیگری نیز در خصوص رسالت حضرت دانیال، انجیل متی و غیره به رشته تحریر در آورده است که اکثر این کتب در مرکز نگهداری کتب خطی ایروان نگهداری میشود. در سال ۱۳۱۷ میلادی به منظورسرعت بخشیدن به روند اشاعه دین کاتولیک در میان ارامنه پاپ دستور داد تا میسیونرهای دومینیکن در دیر زورزور مستقر شوند. مسیونرهای دومینیکن با مرکزیت دیر زورزور موفق به تاسیس شش مرکز دینی دیگر در مناطق ارمنی نشین آذربایجان از جمله تبریز و مراغه شدند. طی سالهای فعالیت مرکز علمی مذهبی زورزور تعداد ۱۲ روحانی از میان روحانیان فارغ التحصیل توانستند در کلیسای کاتولیک به شهرت جهانی دست یابند که از آن جمله اند اسقف اسرائیل و اسقف هوانس که این فرد در سال ۱۳۳۰ میلادی بعنوان اسقف اعظم و مسئول مرکز علمی دیر کرنا که مرکز مهم کلیسای کاتولیکی در منطقه نخجوان بود را بدست آورد.

در سال ۱۳۳۸ میلادی و بعد ازفوت هوانس زورزورتسی این مرکز علمی وسعت فعالیت قبلی خود را نداشت بخصوص بعد از اینکه میسیونرهای دومینیکن به دیر کرنا در نخجوان نقل مکان نمودند. از این رو از این تاریخ به بعد دیر زورزور به یک مرکز مذهبی تبدیل گشت که تا اوایل قرن ۱۷ میلادی و اوج جنگهای ایران وعثمانی به فعالیت خودادامه داده و از این تاریخ به بعد بتدریج متروکه میگردد.
 

مشخصات بنا
 

پلان کلیسای مریم مقدس هم از داخل و هم از خارج صلیبی شکل بوده و دارای گنبدی ۱۶ ضلعی با چهار نورگیر میباشد. به غیر از نورگیرهای ساق گنبد چهار نورگیر در چهار دیوار بنا شده و تنها ورودی کلیسا از سمت غربی آن میباشد. مصالح بکار رفته در کلیسا سنگ خوش تراش و ملاط میباشد. پس از تغییر مکان کلیسا به بالای بلندی مشرف به دریاچه آن را بر روی صفه ای بنا نموده و آن قسمتهایی از کلیسا را که در محل نخست خود تخریب شده بود با استفاده از سنگهای جدید مرمت نمودند.
کلیسا بنایی تقریبا مربع شکل است با اضلاع حدود ۴ متر، ارتفاع  این کلیسا از کف حدود ۷ متر است.درب کلیسا معمولا بسته است. دربی فلزی دارد که روی آن به خط ارمنی نوشته شده زور زور و زیر این نوشته صلیبی نقش بسته است. بر روی تعدادی از سنگهای دیوار کلیسا نیز، صلیب نقش بسته است. مرمت کلیسا به دقت صورت گرفته و علی رغم  زیر سازی مناسبی که برای استحکام بنا به کار رفته است، از سنگهای قدیمی در تجدید بنا به نحو احسن استفاده شده است. سنگهایی که متعلق به بنای اصلی نبوده با رنگ سفید متمایز شده اند.

سد منطقه

از محوطه بیرونی کلیسا می توان تاج سد بارون را دید. این سد سد مخزنی  در ۱۲ کیلومتری جنوب شهرستان ماکو، بر روی رودخانه زنگمار(زنگبار) در نزدیکی روستای بارون احداث شده است. رودخانه زنگمار که سد مخزنی ماکو بر روی آن احداث شده است از کوههای مرزی ایران و ترکیه سرچشمه می گیرد و نهایتا در شهرستان پلدشت به رودخانه ارس می پیوندد. وجود دشت حاصلخیز پلدشت در پائین دست سد، این امکان را بوجود آورده تا با بهره برداری از آب سد، بالغ بر ۱۵ هزار هکتار از این اراضی از آب کشاورزی مطمئن بهره مند گردند.سد مخزنی ماکو از نوع سد خاکی، با هسته رسی است و طول و عرض تاج سد به ترتیب ۳۵۰ متر و ۱۰ متر است.

مسیر دسترسی

فاصله کلیسا تا شهر ماکو حدود ۱۳ کیلومتر است و با توجه به جاده مناسب، طبیعت منحصر به فرد و وجود دریاچه ای زیبا، می تواند گردشگران زیادی را جذب کند. در نزدیکی ماکو، روستایی به نام بارون قرار گرفته که در کنار آن سدی با همین نام احداث شده و کلیسای زور زور در نزدیکی دیواره سد بارون و بر روی بلندی دیده می شود. وجود کلیسا و دریاچه و نمای کلی آن، فضایی شبیه به سرزمین های اروپایی رو تداعی می کند.
از شهر ماکو بسمت سد بارون حرکت میکنیم. جاده سد که در قسمت غربی شهرماکو به سمت ارتفاعات جنوبی شهر قرار دارد، برخلاف بسیاری دیگر از جاده های فرعی خارج شهر، وضعیت بهتری دارد. جاده پر پیچ و خم تا خط الراس کوه ادامه دارد. مراتع سرسبز، زیبایی خاصی به این مسیر پر خطر داده است. به تدریج که ارتفاع می گیریم، شهر ماکو را در زیر پای خود می بینیم.شاید اولین چیزی که نظر بینندگان را در این ارتفاع به خود جلب می کند، ابهت کوههای آرارات بزرگ و کوچک است.با رسیدن به خط الراس، با منظره ای فوق العاده در قسمت جنوبی مواجه می شویم. دریاچه ای بزرگ در میان چند دره زیبا. کلیسا را در این قسمت از منطقه و جایی در شمال دریاچه میتوان یافت. جاده آسفالته به ناگاه مسدود میشود و ادامه مسیر تنها با مجوز مخصوص از ارگان ها و ادارات ذی ربط با گذر از قسمتی که به ظاهر مربوط به اداره تاسیسات سد است، امکان پذیر می باشد. جاده ای خاکی به سمت دریاچه می رود و عده ای که معمولا از شهر ماکو برای تفریح به این منطقه می آیند برای رسیدن به کنار دریاچه از آن استفاده می کنند. همچنین اهالی روستای بارون نیز برای رسیدن به مزارع خود از این جاده که تا پشت دریاچه ادامه دارد سود می برند. ولی هر چه جلوتر می رویم فاصله ما با کلیسا بیشتر می شود. ظاهرا که تنها راه رسیدن به کلیسا همان جاده مسدود شده است ولی راه همین است و فقط باید مجوز داشت. از اینجا حدود ۵۰۰ متر در جاده آسفالته حرکت می کنیم ، سپس وارد جاده خاکی فرعی که با تابلو کلیسای مریم مقدس(زور زور) مشخص شده است، می شویم. حدود ۷۰۰ متری تا کنار کلیسا فاصله است.

توصیه مهم:

 از آنجا که این کلیسا در منطقه حساس مرزی و در کنار تاج سد بارون قرار گرفته، ورود به منطقه نیاز به هماهنگی با نیروهای حفاظتی و اداره میراث فرهنگی ماکو دارد. برای کسب اطلاعات در این زمینه می توانید با شماره ۳۳۴۸۹۸۵۱- ۰۴۴، اداره کل میراث فرهنگی استان آذربایجان غربی تماس بگیرید.

با برنامه ریزی مناسب، گردشگران علاقه مند به میراث تاریخی میتوانند در یک روز از شهر ماکو، کلیسا زور زور، دامنه های آرارات، چشمه ثریا و یا در سفری دیگر علاوه بر کلیسا زور زور از قره کلیسا هم بازدید کنند البته مبدا سفر شهر تبریز یا ارومیه در نظر گرفته شده است. دوستانی که قصد سفر از تهران را دارند بهتر است پس از استراحت در یکی از شهرهای آذربایجان شرقی یا غربی ، طوری برنامه ریزی کنند که حداقل یک روز کامل را در این منطقه بمانند.

منبع: تریپ یار