۴۸ ساعت بعد از عملیاتی شدن گام سوم ایران در کاهش تعهدات برجامی شاهد سفر کرنل فروتا، دبیر موقت آژانس بین المللی انرژی اتمی به تهران هستیم. همزمان با این حضور، برخی جریان سازی های رسانه‌ای و تحرکات آمریکایی و به خصوص اسرائیلی با محوریت سخنان بنیامین نتانیاهو در رابطه با وجود فعالیت های مشکوک تهران در پرونده هسته ایش با هدف ایجاد حساسیت در این پرونده و سیاسی کردن آن شکل گرفت. دیپلماسی ایرانی برای واکاوی اهداف این تحرکات نتانیاهو، همزمان با سفر فروتا به تهران و نیز میزان تاثیرگذاری آن بر پرونده هسته ای ایران، گفت و گویی را با عبدالرضا فرجی راد، سفیر اسبق ایران در نروژ، استاد ژئوپلیتیک و کارشناس مسائل بین الملل صورت داده است که در ادامه از نظر می گذرانید:
گام سوم ایران در کاهش تعهدات برجامی مبنی بر انجام تحقیق و توسعه در حوزه هسته‌ای بدون هیچ گونه محدودیت از جمعه گذشته وارد حوزه عملیاتی شد؛ گامی که در شرایط کنونی به باور برخی در سایه ملاحظات دیپلماتیک گرفته شده است. از نگاه شما این گام در مقام قیاس با دو گام پیشین به واسطه همین ملاحظات دیپلماتیک تهران قدری محتاطانه و محافظه‌کارانه نیست؟
همان گونه که شما اشاره داشتید که بسیاری از کارشناسان معتقد بودند که ایران در گام سوم به دنبال افزایش سطح غنی سازی خواهد رفت و یا اقداماتی از این دست را در دستور کار قرار خواهد داد، اما نهایتا دولت مسئله توسعه و تحقیق در همه ابعاد هسته ای را بدون هیچ گونه محدودیتی مبنای گام سوم عنوان کرد تا بتواند در سایه آن شرایط را برای مدیریت مناسبات و اقتضائات دیپلماتیک پیگیری کند. چرا که اگرچه ایالات متحده آمریکا پاسخ نه خود را به تلاش‌های فرانسه عنوان داشته است، اما از آن سو هنوز مذاکرات میان اروپا و ایران ادامه دارد و می تواند نتایجی هم در آینده به دنبال داشته باشد. به گونه‌ای که حتی فرانسه بعد از عملیاتی شدن گام سوم ایران در کاهش تعهدات برجامی به صراحت عنوان داشت که هنوز تلاش‌ها برای حفظ برجام ادامه دارد. لذا جمهوری اسلامی ایران برای حفظ همین امید سعی کرده است گام سوم را با برخی ملاحظات بردارد و رادیکال عمل نکند. پس بر خلاف برخی که معتقدند ایران در سایه این گام دو ماه طلایی پیش رو را از دست داده است، من معتقدم دو ماه پیش رو آزمون خوبی برای غرب خواهد بود تا بتواند پس از نزدیک به 15 ماه، یک بار برای همیشه تکلیف خود را برجام روشن کند. پس این گام نسبتا منعطف می تواند بستر عمل خوبی برای اروپا باشد.
اما چرا همین اقدام ایران در گام سوم با این میزان از واکنش های منفی به خصوص اسرائیل و ایالات متحده آمریکا روبه رو شده است؟
اگر چه سوم در ظاهر یک گام به نسبت دو گام پیشین کم اهمیت جلوه می کند، اما یقیناً یک موتور محرک برای آینده فعالیت‌های هسته‌ای ایران در همه ابعاد است. از این مسئله تحقیق و توسعه در فناوری صلح‌آمیز هسته‌ای برای غرب، به خصوص آمریکا و اسرائیل بسیار با اهمیت است و روی آن بسیار حساس هستند. چون نتیجه همین تحقیقات به توسعه و افزایش میزان سانتریفیوژها و به تبع آن رشد پروسه غنی‌سازی در ایران خواهد انجامید. البته این نکته را هم باید عنوان داشت که این گام یک گام بسیار زمانبر است. پس به نظر نمی رسد که در ادامه میزان حساسیت های گام سوم به اندازه دو گام قبلی جدی باشد و مشکلی برای پرونده هسته ای ایران درست کند.
به امیدهای ایران و اروپا برای تداوم مذاکرات و حفظ برجام اشاره داشتید، اما در یک شرایط واقعی به نظر می رسد که عملاً بدون حضور و چراغ سبز ایالات متحده آمریکا نمی‌توان کاری جدی صورت داد به ویژه که به موازات مخالفت جدی کاخ سفید با تلاش‌های امانوئل مکرون شاهد بودیم که علاوه بر تحریم سازمان فضایی ایران توسط کاخ سفید، وزارت خزانه داری آمریکا تحریم‌های جدیدی در قبال شبکه انتقال نفت ایران متشکل از ۱۶ شرکت، ۱۰ فرد و ۱۱ نفت‌کش را به اجرا گذاشت. اینها علاوه بر آن است که برایان هوک، نماینده ویژه آمریکا در امور ایران روز چهارشنبه هفته گذشته در کنفرانسی خبری عنوان کرد که ایالات متحده برای هرگونه اطلاعاتی که موجب اختلال در چرخه مالی سپاه پاسداران انقلاب اسلامی شود، تا سقف ۱۵ میلیون دلار پاداش در نظر خواهد گرفت. لذا منطقی آن بود که ایران گام سوم را جدی تر بر می داشت و یا اینکه در یک فاصله کوتاه بدون در نظر داشتن دوره های 60 روزه گام چهارم را بردارد. چرا که تهران چیزی برای از دست دادن ندارد. ارزیابی شما در این خصوص چیست؟
من از همان ابتدا که دونالد ترامپ از برجام خارج شد معتقد بودم که ایران باید یک حرکت سنجیده، منطقی و بدون هیچ گونه شتابزدگی را در دستور کار قرار دهد و به صورت کاملاً تدریجی و حساب شده عمل کند. در صورتی که بسیاری از کارشناسان معتقد بودند که همان ۱۸ اردیبهشت سال گذشته و در تقابل با خروج دونالد ترامپ از برجام، ایران نیز باید این توافق را کنار می گذاشت. اما در همان زمان سایر اعضای باقی مانده در برجام این قول را به ایران دادند که تعهدات آمریکا را نیز برای حفظ برجام بر عهده خواهند گرفت که نهایتا چنین نشد. ولی این نکته مغفول نماند در همین مدت نزدیک به ۱۵ ماه که از خروج دونالد ترامپ از برجام می‌گذرد دیگر برای همه جهان روشن شده که ایران، هم در برابر بدعهدی های اروپا نسبت به انجام تعهدات شان و هم نسبت به خروج یک جانبه دونالد ترامپ از توافق هسته‌ای و اعمال تحریم‌های ظالمانه و یکجانبه تا چه اندازه صبر پیشه کرده است. لذا یقینا این "صبر" یک "صبر استراتژیک" بود. چون در سایه این صبر استراتژیک، تهران می تواند پاسخ هر گونه اقدامی را بدهد.
در حالی که اگر همان سال گذشته ایران هم دست به تقابل به مثل در برابر کاخ سفید می زد و از برجام خارج می شد، احتمالا این موج دیپلماتیک و رسانه‌ای علیه جمهوری اسلامی راه انداخته می شد که اروپا به همراه روسیه و چین می توانستند جای خالی آمریکا را برای حفظ برجام پر کنند، اما ایران در تکمیل واکنش آمریکا با خروج از برجام عملاً این توافق را پایمال کرد. پیرو این نکته زمانی که ایران ۱۸ اردیبهشت امسال به صورت یک دوره ۶۰ روزه گام های کاهش تعهدات برجامی را عملیاتی می کند، شرایط برای هر گونه جریان سازی علیه خود را در آژانس بین المللی انرژی اتمی، شورای حکام، شورای امنیت و دیگر سازمان ها از بین می برد و در کنارش زمینه برای توجیه، تبیین و تشریح عملکرد ایران و پذیرش آن در افکار عمومی جهانی شکل خواهد گرفت.
لذا به نظر من منطقی نیست که در برابر هر اقدام تند ایالات متحده آمریکا ما یک واکنش و مقابله به مثل رادیکالی را در دستور کار قرار دهیم. از این رو اگر چه ما در هفته‌های اخیر شاهد موج جدیدی از تحریم‌ها علیه شخصیت ها و نهادهای مختلف داخلی از طرف وزارت خزانه داری ایالات متحده آمریکا بودیم، اما رفتار ایران باید یک رفتار دقیق و حساب شده، بدون شتابزدگی و بدون رویکردی احساسی باشد.
اگرچه یوکیا آمانو، دبیر سابق آژانس بین‌المللی انرژی اتمی در دوران مدیریت خود سعی کرد پرونده فعالیت‌های هسته‌ای در دوره برجام را بدون نگاه سیاسی پیگیری کند و همواره میان نگاه غرب، به خصوص آمریکا و شرایط خاص این پرونده، یک توازن و مدیریت را در دستور کار قرار دهد، اما به نظر می رسد بعد از فوت وی و روی کار آمدن کرنل فروتا، دبیر موقت آژانس بین المللی انرژی اتمی واشنگتن و تل آویو سعی می کنند این فرصت را غنیمت بشمارند تا از این خلاء، پرونده را به یک فاز سیاسی بکشانند. پیرو این نکات آیا سفر یکشنبه هفته جاری سرپرست آژانس بین المللی انرژی اتمی به تهران می تواند در این راستا قابل توضیح و تفسیر باشد، به خصوص که جان بولتون، مشاور سابق امینت ملی کاخ سفید نیز صراحتا عنوان داشت که واشنگتن مشتاقانه منتظر دریافت گزارش فروتا است؟
من چنین اعتقادی ندارم که بتوان از دل سفر آقای فروتا به ایران چنین برداشتی کرد که تلاش هایی برای سیاسی کردن پرونده فعالیت‌های هسته‌ای ایران در آژانس بین‌المللی انرژی اتمی وجود داشته باشد. الته نمی توان منکر تکاپوهای آمریکا و اسرائیل بود. اما تا کنون این نتیجه خاصی برای آنان در پی نداشته است. چون به هرحال اکنون بازرسان آژانس به صورت مداوم فعالیت های هسته ای ایران را زیر نظر دارند. از این رو سفر سرپرست آژانس بین‌المللی انرژی اتمی نمی‌تواند تلاشی برای سیاسی کردن پرونده ایران باشد.
اما بنیامین نتانیاهو، نخست وزیر اسرائیل طی روزهای اخیر مواضعی را در خصوص برخی فعالیت‌های مشکوک هسته‌ای ایران مطرح کرده است. آیا این دست مواضع مقامات اسرائیلی در کنار سخنان جان بولتون که دیگر عهده دار پست مشاور امنیت ملی کاخ سفید نیست و همچنین جریان سازی برخی رسانه های خبری می تواند شرایط را برای پرونده ایران در سایه سفر آقای فروتا به ایران حساس کند؟
اگرچه در راستای این نکته شما افرادی مانند جان بولتون و نتانیاهو می خواهند از گزارش آژانس بین المللی انرژی اتمی تلاش هایی برای سیاسی کردن پرونده فعالیت‌های هسته‌ای ایران در شورای حکام و یا شورای امنیت را صورت دهند، اما تهران خود پیش از همه به صورت علنی و شفاف تبعات، جزئیات اقداماتش در کاهش تعهدات برجامی را به همه سازمان‌ها و نهادها به خصوص آژانس بین‌المللی انرژی اتمی گزارش می دهد. از طرف دیگر همان گونه که قبلا هم اشاره کردم تمامی اقدامات و تبعات گام های کاهش تعهدات برجامی به صورت شفاف زیر نظر کارشناسان آژانس بین المللی انرژی اتمی صورت می‌گیرد. لذا نقطه تاریک و مبهمی برای این پرونده (فعالیت های هسته ای) وجود ندارد و آمریکا و اسرائیل نمی‌توانند هیچ کدام از ابعاد پرونده فعالیت های صلح امیز هسته ای ایران را سیاسی کنند تا به تبع آن حساسیت هایی را ضد تهران شکل داده و در قالب آن، ائتلافی علیه ایران به وجود آورند. امروز آمریکا و به ویژه رژیم صهیونیتی باید بپذیرند که رفتار کنونی ایران در پرونده فعالیت های صلح آمیز هسته ایش که از جمله حقوق حقه ملت به شمار می‌آید، به شدت متفاوت از در دوره قبل از برجام است. اکنون میزان شفافیت و روشنگری های ایران در همه ابعاد فعالیت‌های هسته‌ای به قدری بالا است که عملاً فرصت هرگونه سیاسی کاری در پرونده ایران و یا ایجاد حساسیت در آن را، چه از جانب آمریکا چه از جانب صهیونیست ها و شخص بنیامین نتانیاهو و چه از جانب هر بازیگر دیگری به محاق برده است.
زمانی که آژانس بین‌المللی انرژی اتمی در برابر این جنجال سازی ها صراحتا عنوان می کند که ناظران و بازرسان آژانس بین‌المللی انرژی اتمی در تهران مستقر هستند و به صورت مداوم و فعال هرگونه تحرک ایران را رصد می کنند و از آن طرف اتحادیه اروپا نیز بیان می دارد که مرجع هرگونه اقدام اروپا، گزارش آژانس بین المللی انرژی اتمی است، نشان می دهد که تمام این تلاش‌های نتانیاهو و کاخ سفید به در بسته خورده است و دیگر جامعه جهانی مانند دوران قبل از برجام با یکسری شبهه سازی ها، پرونده فعالیت های هسته ای ایران را به شورای امنیت نخواهند برد و حساسیت های بی موردی را در جامعه جهانی ایجاد نخواهد کرد. ضمن اینکه نباید فراموش کنیم اکنون نتانیاهو خود را برای انتخابات پارلمانی اسرائیل آماده می کند. لذا به هرگونه تلاشی برای افزایش میزان نفوذ خود در میان افکار عمومی سرزمین های اشغالی دست خواهد زد و در این راستا پررنگ کردن ایران هراسی می تواند یکی از ابزارهای مفید برای او تلقی شود.
ولی این سفر بعد از عملیاتی شدن گام سوم ایران در کاهش تعهدات برجامی صورت گرفت. آیا این همزمانی معنای خاصی را برای سیاسی کردن پرونده ایران با خود به همراه خود ندارد؟
به هر حال ایران در حدود 4 ماه گذشته سه گام را در کاهش تعهدات برجامی برداشته است. پس طبیعی است که سرپرست آژانس بین المللی انرژی اتمی برای بررسی آخرین وضعیت فعالیت های هسته ای ایران سفری را به این به تهران داشته باشد تا در جریان آخرین جزئیات این اقدامات قرار گیرد. لذا پیگیری مناسبات بین مقامات بلندپایه ایران با مسئولین رده بالای آژانس بین‌المللی انرژی اتمی از طریق سفر های دیپلماتیک، دیدارها و مذاکرات امری اجتناب ناپذیر است.
طبق برخی از اخبار قرار است که سه شنبه هفته آینده ژان ایو لودریان، وزیر امور خارجه فرانسه سفری را به واشنگتن برای گرفتن رضایت از کاخ سفید در خصوص اعطای خط اعتباری ۱۵ میلیارد دلاری به ایران داشته باشد. آیا ترامپی که مخالفت خود را با اعطای این خط اعتباری به ایران، هم در مذاکراتش با امانوئل مکرون و هم در جریان سفر برونو لومر، وزیر دارایی به آمریکا به همین منظور عنوان کرده است آیا رضایت به انجام این طرح پاریس خواهد داد؟ از طرف دیگر با وجود این مخالفت های کاخ سفید چرا پاریس کماکان به واشنگتن نظر دارد؟
اگرچه واشنگتن، هم به خود امانوئل مکرون و هم به وزیر دارایی این کشور در سفر در جریان سفرش به آمریکا مخالفت جدیش را با خط اعتباری ۱۵ میلیارد دلاری به ایران اعلام کرده، اما سفر احتمالی هفته آتی وزیر امور خارجه فرانسه به همین منظور نشان از این دارد که حتما آمریکایی‌ها در این مدت و در جریان مذاکرات واکنش، موضع و یا پالس مثبتی را از خود نشان داده اند که اکنون فرانسه را امیدوار کرده است می‌تواند با تداوم تلاش‌های دیپلماتیک و پیگیری و ممارست در عملیاتی کردن طرحش، رضایت کاخ سفید را در خصوص اعطای خط اعتباری ۱۵ میلیارد دلاری بگیرد.
پس در راستای همین نکته شما برخی مواضع آمریکایی ها و اروپایی ها در خصوص احتمال دیدار حسن روحانی، رئیس جمهوری ایران و همتای آمریکاییش در جریان سفر به نیویورک می تواند در این راستا قابل ارزیابی باشد. پیرو این مسئله آیا سخنان معنادار دولت در رابطه با مذاکره می‌تواند همین پالس و یا علائم مد نظر شما تلقی شود؟
ببینید به نظر می رسد که آمریکایی ها در یک فضای مجرد از واقعت تصمیم گیری می کنند. من تصور نمی کنم که هیچ گونه برنامه‌ای برای دیدار و ملاقات میان آقای روحانی با دونالد ترامپ در جریان سفر رئیس جمهوری ایران به سازمان ملل وجود داشته باشد. چرا که نظام به طور قطعی عنوان داشته است که هیچ گونه مذاکره ای در هیچ سطحی میان مقامات ایرانی و آمریکایی وجود نخواهد داشت تا زمانی که ایالات متحده آمریکا دوباره به برجام بازگردد و تمام تحریم‌های خود را ملغی کند. اما نکته اینجاست نباید فراموش کنیم وضعیت سیاسی ایالات متحده آمریکا و شخص دونالد ترامپ در آستانه انتخابات ریاست جمهوری سال ۲۰۲۰ در یک حساسیت بالایی قرار دارد، به خصوص که کاخ سفید موفقیت چندان جدی در حوزه دیپلماسی نداشته است. بنابراین احتمال دارد که فرانسه بتواند وقتی توافقات نیم بندی را مانند اعطای همین خط اعتباری ۱۵ میلیارد دلاری به ایران بدهد تا حداقل مذاکراتی میان ایران و آمریکا در قالب دیدارهای 1+5 صورت بگیرد.
آیا این مسئله (انجام مذاکرات میان ایران و آمریکا در قالب دیدارهای 1+5) همان چیزی است که آمریکایی ها و شخص ترامپ در نظر دارند؟
به نکته بسیار مهمی اشاره کردید. یقیناً ایالات متحده آمریکا به دنبال مذاکره چند جانبه با ایران نیست. اگر دقت کرده باشید در دوران باراک اوباما یک سیاست و راهبرد چند جانبه گرایی با حضور دیگر بازیگران از جانب کاخ سفید پی گرفته می شد و آمریکا مدیریت و نظارت آن را بر عهده داشت. اما اکنون دونالد ترامپ می خواهد که همه این پرونده ها را بدون هیچ گونه بازیگر ثالثی و به صورت مستقیم و در جریان یک مذاکره دو جانبه پیگیری کند. لذا رئیس جمهوری کنونی آمریکا تا آنجایی به فرانسه امکان بازیگری می‌دهد که بتواند بستر اولیه مذاکره و دیدار تهران و واشنگتن را شکل دهد. پس اگر ترامپ احساس کند که امانوئل مکرون به دنبال بازیگری در سطح جدی تری مانند میانجیگری دیپلماتیک و یا طرف سوم و واسطه در جریان مذاکرات ایران و آمریکاست قطعاً میز مذاکره را بر هم خواهد زد. چون او می خواهد تمام پرستیژ سیاسی مذاکره برای خودش رقم بخورد. یعنی دونالد ترامپ به دنبال ایجاد برجام دیگری با حضور دیگر کشورها نیست، بلکه می‌خواهد مذاکراتی دو جانبه با ایران صورت بگیرد تا بتواند آن را در جریان انتخابات ریاست‌جمهوری خرج کند. البته در کنار آن دونالد ترامپ نیاز دارد که این روابط نیم بند در مناسبات ایران و آمریکا با واسطه گری فرانسه قطع نشود. یعنی دونالد ترامپ به روابط واشنگتن - پاریس و پاریس - تهران نیاز دارد. چون زمان را در آستانه انتخابات از دست می‌دهد؛ زمانی که اکنون نشان می دهد ایران توانسته به یک نوع همزیستی با تحریم‌ها دست پیدا کند و از آثار سوء آن بکاهد. لذا هیچ گونه امتیاز و دستاوردی برای اقدامات دونالد ترامپ در خصوص پرونده ایران شکل نگرفته است و این مسئله یعنی شکسته وی در برابر ایران. بنابراین رئیس‌جمهوری ایالات متحده آمریکا اکنون حتی به یک پیروزی نسبی و نمایشی بسنده کرده است که این مسئله می‌تواند در سایه واسطه گری پاریس به وجود آید. اما ترامپ بعد از این مرحله دیگر به نقش آفرینی مکرون نیاز ندارد و می خواهد خود یک تنه صحنه گردان مسائل باشد.
